“Тагтаа” хэвлэлийн газрыг үүсгэн байгуулагч Б.Баясгалантай утга зохиолын салбарын тухай ярилцлаа.

-Та саяхан олон улсын зохиолчдын уулзалтад яваад ирсэн. Энэ тухайгаа хуваалцана уу?

-Айовагийн их сургууль бол утга зохиолын боловсрол олгодог их сургуулиуд дотроо тэргүүлдэг. Утга зохиолоор мэргэжих гэж байгаа хүмүүсийн хувьд мөрөөдөл нь гэж хэлж болно. Энэ сургууль жил болгон дэлхийн 30 гаруй орны зохиолчдыг сургууль дээрээ аваачиж гурван сарын турш байлгадаг. Энэ хугацаандаа мэдээлэл, сургалт, хэлэлцүүлэг гэх мэт үйл ажиллагаанд хамруулдаг. Биднээс бас мэдээлэл авна, оюутнууддаа хичээл заалгана. Мөн зохиолчдоор зохиол бичүүлэх хөтөлбөртэй.

-Гурван сарын хугацаанд зохиол бичүүлдэг байх нь. Та юу бичив?

-Энэ хугацаанд бүхэл бүтэн роман биччихдэг хүн ч байх юм билээ. Би нэг эссэний ном, өгүүллэгийн түүвэр эхлүүлчхээд л ирсэн. Би хичээл заах хөтөлбөртэй болсон болохоор завгүй байлаа. Оюутнууд нь энэ зохиолчоор хичээл заалгамаар байна гэхээр цалинтай хичээл заалгадаг юм билээ. Ажиглахад Америк болон барууны орны зохиолчдоосоо илүү Азиас ирсэн зохиолчдын мэдээлэл нь шинэ, сонирхолтой санагддаг. Тиймээс Тайвань, Япон, Монголоос ирсэн гурван зохиолч их завгүй байсан.

-Бусад улс оронд манай утга зохиолын тухай хэр мэдээлэлтэй байна вэ? Танаас юуг мэдэхийг хүсч байх юм?

-Үнэнийг хэлэхэд Монголын уран зохиол битгий хэл Монгол хаана байдаг вэ гэх шахуу л юм асуудаг. Би Монголоос ирсэн гэж хэлэхээр танхим дүүрэн ваав гээд байхаар нь би Монголыг мэдэж байна гээд баясаад байсан чинь морь унаж явсан нөхөр яаж яваад Америкт ирсэн юм бол гэдэг талаас нь гайхаад байсан юм билээ. (инээв) Манай тухай мэдээлэл ер нь тун бүрхэг байдаг. Хэдэн жил дэлхийн уран зохиол уншсаны хүчээр өөрсөдтэй нь эн тэнцүү төвшинд яриа хөөрөөнд нь оролцоод байхаар биднийг ижил төвшинд ойлгож хүлээж авсан. Үүнээсээ улбаалаад биднийг их сонирхож байсан.

-Таны тэндээс авсан ойлголтоор дэлхийн уран зохиолын чиг хандлага ямар байхаар харагдав?

-Монголыг соёлын талаас нь маш их сонирхож байна. Дэлхийн уран зохиолын чиг хандлага нь яг ийм соёл дээр тогтож байгаа юм билээ. Хантингтон энэ эрин бол улс үндэстнүүд соёлоороо ялгарах бараг соёлын дайнууд явагдана гэж хэлсэн шүү дээ. Орчин үед даяарших тусам бид хэн билээ, бидний язгуур угсаа юу билээ гэж бодоход хүргэдэг юм болов уу. Уран зохиол ч гэсэн ийм болж байгаа юм байна. Бичлэгийн шинэ хандлага, шинэ төрөл жанр, шинэ туршиц гэж бараг ярихаа больчихсон байна.
Улс үндэстний уран зохиолоор дамжиж цаад соёл заншил, сэтгэлгээний өвөрмөц байдал зэргийг мэдэж авахыг илүү их хүсдэг болжээ гэж ойлголоо. Жишээ нь цагаачлалын уран зохиол гэж их ярьдаг. Би нэг эгэл жирийн монгол охин байлаа гэхэд Америкт хөл тавьж байр сууриа эзлэх гэж зүдэж яваа монгол охины түүхийг бичих нь. Ийм шилжин суурьшилтаас үүдэлтэй соёлын шок, соёлын ялгааг даван туулж буй зохиолууд дийлэнх хувийг эзэлдэг болчихсон байна.

-Зохиолыг эмоциороо бичих хэрэгтэй, зорилго хэрэггүй гэх мэт яриа байдаг. Таны ярианаас харин ч гадаад ертөнц рүү зорилго тавиад соёлоороо ялгарах зохиол бичих хэрэгтэй юм байна гэж ойлголоо.

-Уран зохиол зорилгогүй байж болох ч олон зорилгод хамаатуулж ирсэн шүү дээ. Өнөө цагт хэрвээ уран зохиолд зорилго байна гэвэл дэлхий ертөнцөд өөрийнхөө улс үндэстнийг хэн юм бэ гэдгийг ойлгуулж өгөх нь зорилго байх. Тэгэхгүй бол жишээ нь намайг Америкт байхад Чингис хаан Афганистанд яагаад тийм харгислал үйлдсэн юм бэ? Гүржийн нэг зохиолч монголчууд улс орныг маань цөлмөөд зогсохгүй биднийг удмын хувьд хүртэл өөрчилсөн гэдэг ч юм уу монголчуудын тухай сөрөг бодолтой байх жишээтэй. Тэгэхээр бид хүн бүхний чихэнд очоод нэг нэгээр нь тайлбарлах боломжгүй учраас өөрсдийнхөө тухай уран зохиолоор дамжуулан ойлгуулна. Түүхэнд буруугаар үлдсэн толбуудыг өөрсдийн уран зохиолоор цагаатгах, зөвшөөрүүлэх ч гэдэг юм уу үүргүүдийг авахаас өөр аргагүй. Мэдээж дайнд ялагдаж явсан ард түмэн биднийг сайнаар бичихгүй шүү дээ. Мэдээллийн хэрэгслийн төвшинд бид өөрсдийгөө соёлын талаасаа ойлгуулж чадахгүй. Бид хэн гэж ойлгогдмоор байгаагаа сөргүүлж дэлгэж тавих, бүр хувь хүний төвшинд хүргэх нь өнөө цагийн бидний зорилго байх боломжтой. Яагаад гэвэл номыг хувь хүн уншдаг.

-Дэлхийд өөрсдийгөө ойлгуулах уран зохиол хэрэгтэй байдаг. Гэтэл энэ салбарынхан дотооддоо хоорондоо “үзэлцсэн” байдалтай харагддаг. Ямар “зовлонтой” болохоороо ингээд байдаг юм бол?

-Яах вэ хөлөө олоогүйн л зовлон байх л даа. Тэнд яг мэргэжлийн төвшинд шүүмж, мэргэжлийн зохиолын төвшинд яриа өрнөж байна уу гэхээр үгүй байна. Манайд зохиолчид олон байна гэж ярьдаг. Харин ч цөөхөн байдаг. Уран зохиолын салбарт уналт болчихлоо шүү дээ. Дууны шүлэг, жүжгийн зохиол, кино зохиол, хүүхдийн дууны шүлэг шинээр гарч байна уу гээд харъя л даа. Ер нь гарахгүй байна гээд хэлчихэд буруудахгүй. Уран зохиолын салбар нь уначихаар бусад салбараа доош нь татна. Үүнийг би мэргэжлийн зохиолч бэлтгээгүйн гай гэж хардаг. Уран зохиолыг онгодоор бичдэг, амьдралын туршлагаар бичдэг түүнд чинь боловсрол хамаагүй гэх ойлголтууд байдаг. Яруу найргийг тэгж бичиж болох байх. Яруу найраг төрмөл зүйл. Харин жүжгийн зохиол, кино зохиол, роман ч юм уу даацтай бүтээлүүдийг бичье гэвэл уран зохиолын боловсрол шаардлагатай.

Хүн төрөлхтний уран зохиол Хомероос Жуно Диас хүртэл явж ирэхдээ туурвилын асар их туршлага хуримтлуулж тодорхой хэм хэмжээнд хүрчихсэн байгаа. Тэр хэм хэмжээг дэг сургууль, дадлага мэргэжил болгоод төлөвшүүлсэн байна. Жишээ нь хүүрнэл зохиол бичдэг хүн болно гэвэл романы бүтэц, шугам, дүрийн хөгжил гэж ийм юм байна, ийм ийм өв, оргил зохиолуудыг уншиж судлаад бичнэ гэх мэтээр мэргэжлийн зохиолчдоо бэлтгэдэг. Зохиолчид өөрсдийгөө бид мэргэжлийн байх албагүй гэх хэрнээ хөгжмийн зохиолчоос, зураачаас мэргэжлийн байхыг шаардаж байгаа нь энэ салбараа үнэгүйдүүлж байгаа хэрэг. Өөрийнхөө салбарыг сонирхогчийн төвшинд аваачиж тавиад байна. Бид социализмын үед сайн зохиолтой байсан гээд байдаг. Гэтэл тэд бүгдээрээ Горькийг төгссөн мэргэжлийн зохиолчид шүү. Сүүл үеийнхнээс Г.Аюурзана, Б.Галсансүх нар бол номыг нь үзээд ногоотой шөлийг нь уучихсан хүмүүс. Зохиолын мэргэжлийн гүйцэтгэл гэдэг шал өөр. Тэгэхээр энэ салбарт өрнөж байгаа яриа, маргаанууд мэргэжлийн бус төвшинд явагдаж байна гэж хардаг. Гүйцэтгэгчид нь мэргэжлийн биш байдаг. Шүүмжлэгчдийг нь мэргэжлээр нь бэлдээд байгаа нь унаачийг нь бэлдчихээд унааг нь сойхгүй байгаатай л адил юм.

-Тэгвэл “муу” зохиолыг мэддэг, сайныг нь олоод уншчихдаг уншигчид хэзээ бий болдог юм бэ?

-Зөвхөн “Тагтаа”-гийн хувьд авч үзэхэд сүүлийн үеийн нийтээрээ уншдаггүй зохиолыг унших дуртай тэр уншигчид нь байж байгаасай гэх үүднээс гадны этгээд гэгддэг туршилтуудыг Монголд хэвлээд цөөхөн хүрээнд оролдлогууд хийж байна л даа. Бестселлер гэж их уншигдаад байгаа номуудыг харахад Монголын уран зохиолын номууд эхний тавд заавал байдаг. Гэхдээ ямар зохиолыг уншиж байна гэдэг өөр хэрэг. Уншигч гэдэг байнга дэвшиж бас таашаал нь өөрчлөгдөж байдаг бодгаль. Дагуулдаггүй уран зохиол уншигчийн хувьд дараагийн шатанд шилжих нэг гишгүүр болох магадлалтай. Яагаад гэвэл хүн шууд л сонгодгуудыг уншдаг болчихдоггүй.
-Гэхдээ зохиолоо дагаж уншсаар байгаад хүн түүнийгээ жинхэнэ мэргэжлийн уран зохиол мэтээр ойлгож хүлээж авдаг болчихвол яах вэ? Хүний оюуны хэрэгцээ уг нь шилдэг рүү тэмүүлж байж л дэвших биш үү?
-Үүнд л судлал шүүмж гэдэг чинь хэрэгтэй. Үүний тулд ч байдаг байх. Барууны ертөнцөд энэ бол тогтчихсон ойлголт. Зохиол эхнээсээ төрөхдөө л ямар төрлийнх вэ гэдэг нь тодорхой байдаг. Зохиолч нь ч өөрөө мэддэг. Тухайлбал миний жанр бол төдөөс төдөн насанд зориулагдсан нийтийн уран зохиол гэх мэт. Харин литерари фикшн бичдэг хүмүүсийг тусад нь авч үздэг. Энэ уран зохиол нь нийтэд хүртэж уншигдахгүй нь ойлгомжтой. Тийм учраас нийтийн уран зохиолтойгоо зэрэгцүүлж барьж байхын тулд тусдаа бодлого явагддаг. Жишээ нь уран зохиолын дэлхийн хамгийн том Нобель, Фулицер, Бүүкер гэх мэт шагналын систем нь литерари фикшнээ дэмждэг. Их сургуулиуд дээр өрнөдөг бүх сургалт, хэлэлцүүлэг серёзный уран зохиолоо үлгэр жишээ болгож мэргэжилтнүүдээ бэлтгэдэг. Бас нэг баримжаа нь хэвлэлийн газрууд нь эхнээсээ тодорхой манайх энэ жил төдий тооны жанр фикшн, төдий тооны литерари фикшн хэвлэнэ гээд нэрийг нь зарладаг.

-Уран зохиолын салбар нь өөрөө уншигчдаа төөрөлдүүлээд байгаа юм байна гэж ойлголоо. Тэгвэл хүн ямар төрлийн ном уншиж байгаагаа номын тавиурын ангиллаас л мэдчих эрхтэй юм байна, тийм үү?

-Тийм. Өнөөдөр уран зохиолд мэргэжлийн шагналын тогтолцоо, мэргэжлийн хэвлэлийн газар, мэргэжлийн зохиолч гэх зэргээр мэргэжлийн гэх утга нь алдагдсан. Энэ нь бүх талаасаа уналтад орно гэсэн үг л дээ. Жанр фикшнийг тэртэй тэргүй бүгд уншаад борлогдчихно. Харин үүнтэй зэрэгцүүлж литерари фикшнээ хэрхэн уншуулах вэ гэдэг дээр л бодлого яригддаг. Өөрөөр хэлбэл нэр хүндийн хуваарилалтыг нь хийдэг. Улаан цайм жанр фикшн бичиж байгаа хүмүүс нь би ард түмнийг соён гэгээрүүлж байна гэх мэтээр яриад байхаар уншигч төөрөлдөх нь зөв л дөө.
Урлагийн салбаруудын бүтээлүүд хувь хүний таашаал дээр суурилдаг учраас сайн, муу гэж хэмжихээсээ илүү салбар дахь мэргэжлийн үйл ажиллагаа гэдгээр нь харвал арай баримжаатай байх болов уу.

-Тэгвэл зохиолч хүн өөрийгөө сайн зохиолч болгоё гэж зорьж тэмүүлбэл өөртөө ямар шалгуур, хэмжүүрийг барих хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?

-Өмнө хэлсэн дэлхийн жишгээр тогтоож буй жинлүүрээр харах юм бол уран зохиолд ямар нэгэн шинэчлэл буюу ахиц дэвшлийг авчирсан зохиолчид л тэр том том шагналуудаа өгч түүнийг нь зарлаж байна. Жишээ нь энэ зохиолч тухайн улс үндэстнийхээ ийм зан чанарыг хүн төрөлхтөнд ингэж ойлгуулсан эсвэл уран зохиолын хэлэнд ийм шинэчлэл хийсэн ч гэдэг юм уу тийм л шалгуур, хэмжүүр байна. Сайн зохиолч гэдэг тухайн хүнд ямар өгөгдөл байна, түүнийгээ уран зохиолын төвшинд хамгийн дээдээр ахиц гартал хэрхэн илэрхийлж чадсан юм бэ гэдгээр харж болно. Би хувьдаа Б.Лхагвасүрэн гуайг яагаад сайн яруу найрагч гэж боддог вэ гэхээр энэ хүн монгол хэлийг илэрхийллийн ахисан төвшинд гаргаж чадсан гэж боддог. Зохиолч хүн өөрийгөө дотроосоо ингэж харах нь зөв юм уу гэж боддог. Энэ бүтээл бичигдээгүй бол Монголын уран зохиолд гарзтай байх байжээ гэж уншигчийн зүгээс харахаар байж болно шүү дээ.

-Бидэнд бүгдийг унших хэрэгцээ, цаг байхгүй шүү дээ. Уншигчийн хувьд хэрхэн сонголтоо хийвэл зохилтой вэ?

-Аливаа хэрэгцээнд үе шат байдаг шүү дээ. Унших хэрэгцээ байна гэвэл анхдагч нь сэтгэл ханамж авах. Хоёрдогч нь эргэцүүлэн бодох дараагийнх нь зохиолчтой маргалдах хэмжээнд хүрэх, сүүлийнх нь өөрийнхөө дүгнэлтийг гаргах. Сүүлийн шатнаасаа хүн өөрийгөө танин мэдэх, төлөвших гэх мэт хэрэгцээнүүд хангагдах байх.

-Уншигчийн хувьд их чухал мэдээлэл байна. Яруу найргийн тухай яриандаа оръё. Яруу найраг гэдэг таныхаар юу вэ?

-Миний бодлоор яруу найраг гэдэг хүний мэдрэхүйн илэрхийлэл юм уу даа. Сая олон улсын уулзалтаар харж байхад яруу найргийг яавал танхимыг байлдан дагуулах вэ гэдэг үзүүлэх хэлбэрээр их бичдэг гэдгийг харсан. Миний хувьд яруу найраг цаасан дээрээ байж байвал дээр гэж үздэг. Яруу найраг нийгмийн асуудал биш байх. Минийхээр уран зохиолын дээд нь яруу найраг юм бол тэр нь цэвэр, шижир хольцгүй байх учиртай. Хольцгүй мэдрэмж гэж хэлье дээ. Яагаад гэвэл хэдэн мянган жилийг туулсан ч яруу найраг шинэхнээрээ байдаг учраас цаг хугацааны хамааралгүй мэдрэмжүүд.

-Таны шүлэгнүүд таны хувьд юу вэ?

-Яруу найраг бол миний хувьд тунхаглал биш наминчлал, эрэлхийлэл биш илэрхийлэл юм даа. Яруу найргийг хамгийн түрүүнд наминчлал л гэж боддог. Би гэж нэг ийм л амьтан байна гэдгээ гаргаж тавих нь эр зориг шаарддаг. Наминчлалын дараа их хүч ирдэг. Би эхний түүвэртээ их дургүй. Жаахан охин байсан учраас авьяастай гэдгээ харуулах гээд их эрэлхийлсэн юм шиг санагдаад байхаар нь заримыг нь шатаачихсан. (инээв)

Сэтгүүлч: А.Мөнхжин

---