АТГ-ын даргыг сунгах Ерөнхий сайдын саналыг өчигдрөөс эхлээд улсаараа “хэлэлцээд” эхэллээ. Сайнаасаа саар, эсвэл сааралдуухан үгийг нийгмийн сүлжээн дэх нэр, зүсээ нууцалсан нөхөд, мөн хүний хөлөөс холхон газар хэд гурваараа цугласан хүмүүс хэлж байна. Ер нь бол, АТГ-ын дарга руу ийм агуулгатай “коммент”-ууд чиглэх нь мэдээж л дээ. Авлигын хэргээр шийтгүүлээгүй юм гэхэд, шалгуулж байсан олон албан тушаалтан байдаг. Тэдний онцлог нь мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй. Түүгээрээ жирийн олноос ялгардаг. Тиймээс тэдэнд “…АТГ-ын даргыг сунгаж ажиллуулах саналыг Ерөнхий сайд гаргалаа” гэдэг мэдээ шаазгайд босгосон овоо л гэсэн үг. Үүнд дөрөөлөөд санаа, санхүүжилт хоёроо гаргаад АТГ-ын дарга руу иймэрхүү “мөндөр” буулгаж байгаа хэрэг юм.

Яг УИХ дээр бол өчигдрийн намын бүлгүүд, Байнгын хорооны хуралдаан, гадуур “ниссэн” яриа хөөрөөнөөс харахад ч, аав нь, өөрөө АТГ дээр “асуудал”-тай гишүүд л эсэргүүцэж харагдана лээ.

Ингэхдээ авлигын индексийн “арагшаа, урагшаа” болсон талаар их ярьж байна. Гэтэл авлигын индекс гэдэг нэгдүгээрт төсөөлөл, хоёрдугаарт тэр төсөөлөлд бүрэн нийцэх боломж Монгол шиг тогтолцоо, торомжоотой улсын хувьд бараг боломжгүй зүйл байгаа юм. Улс орон хөгжлийн оройд гартал хэзээ ч хүрэхгүй шаардлага, шахалт авлигын индекс гаргах төрөл зүйлд багтсан байдаг. Тухайлбал, улсын төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулж байгаа эсэх дээр л гэхэд төр, тендер хоёр тусдаа гарч байж энэ үзүүлэлт сайжрах боломжтой. Түүнээс гадна, төрийн нийтийн албан хаагч албан тушаалаа урвуулан ашиглаж байгаа эсэх, төр засаг нь авлигын эсрэг үр дүнтэй тэмцэж, шударга байдлыг төрийн салбарт хэрэгжүүлж байгаа эсэх, авлигын хэрэгт холбогдсон төрийн албан тушаалтанд хариуцлага тооцож байгаа эсэх, авлигыг мэдээлсэн шүгэл үлээгч, сэтгүүлч нарыг хамгаалсан хууль эрх зүйн орчин зэргийг харж энэ төсөөллийн индексийг гаргаж байгаа юм. Харин бид бүхний бодоод байгаа шиг авлига авсан өгсөн хэргүүд, татвараас зугтааж зайлсхийсэн эсэх, хууль бус санхүүгийн гүйлгээ, мөнгө угаах гэмт хэрэг, далд эдийн засаг, АТГ-ын үйл ажиллагааг оруулдаггүй байна.

“Транспэрэнси интэрнэшнл” олон улсын төрийн бус байгууллагаас хамгийн сүүлд зөвлөмж өгөхдөө “…Баялгийн сангийн тухай хууль батлагдсан ч эрдэс баялгийн салбарын ил тод байдлыг хангах тал дээр дорвитой алхам хийгдсэнгүй. Мөн улс төрийн намын санхүүжилтийн асуудалд ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх шаардлага бий. Иймээс улс төрийн намын санхүүжилт, худалдан авалт, гэрээний асуудал зэрэг асуудалд ил тод хяналт тогтоох механизм хэрэгтэй байна. Эдгээр асуудлууд нь байгууллагын зөвлөмжид тусгагдаж, шүүхийн шийдвэрийн тэгш хэрэгжилтийг шаарддаг. Тухайлбал, эрдэс баялгийн салбарын лицензийн цаадах эцсийн эзэмшигчийг ил тод болгох шаардлагатай. Эцэст нь, улс төрийн намын санхүүжилт шударга бус байгааг онцолж, үүнд анхаарал хандуулах шаардлагатай” гэсэн тухай Монгол дахь хөндлөнгийн эксперт мэдээлсэн байдаг.

Ингээд харахаар “...Авлигын индекс арагшлах уу, урагшлах уу” гэдэг нь УИХ, Засгийн газар, шүүх гээд бүхий л институцээс хамаарахаар байгаа биз?!

Ташрамд хэлэхэд, энэ авлигын индексийн төсөөллийн үр дүнг цаашид АТГ биш УИХ, Засгийн газрын аль нэг нь хүлээн авч, хариуцдаг болох шаардлагатай нь харагдаж байна.

Харин өнөөдөр бүрэн эрхийг нь сунгах эсэхийг ярьж буй З.Дашдаваагийн үед АТГ үнэндээ ширүүн ажилласан. Угаасаа АТГ-ын ажил олны нүдэнд ил байдаг л даа. 

З.Дашдаваа яг зургаан жилийн өмнө, 2019 онд АТГ-ын дарга томилогдсон. Түүнээс хойш АТГ-ынхан төрийн өндөр албан тушаалтнуудтай холбоотой хэдэн их наядаар тоологдох хохирол бүхий хэргүүдийг мөрдөн шалгаж шүүхэд шилжүүлсэн байдаг. Авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн улмаас үүссэн хохирлыг нөхөн төлүүлэх ажлыг ч сайн гүйцэтгэсэн. Жишээ нь 2022 онд 2.3 их наяд, 2023 онд 239 тэрбум, 2024 онд 241 тэрбум төгрөгийн хохирол улсын төсөвт орсон. Гаднын тусгай албадтай хамтарч ажиллаад 2021-2024 онд 14 сая ам.долларын гэмт хэргийн үүдэлтэй хөрөнгө авчирч, улсын орлого болгожээ. Мөн төрийн сангуудын мэдээллийг ил тод болгоход АТГ хуулийн хүрээнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг.

Энэ мэтээр тоо баримт дурдвал чамгүй өндөр үзүүлэлт харагдахаар байна.

Ер нь бол, АТГ авлигын асуудлыг ингэж хөндөж байсан тохиолдол байхгүй. Өнгөрсөн жилүүдэд улс даяарын дуулиан шуугиан болж, улс төрийн талцал хүртэл үүсгэсэн Оюу толгойн Дубайн гэрээ, 2.3 тэрбумын өр, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн 49 хувийн худалдан авалт, “Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр”, “Хөтөлийн цемент шохой” компанийн хууль бус хувьчлал, Хөгжлийн банкны бондуудын зарцуулалтын асуудал, Боловсролын зээлийн сан, ногоон автобусны хэрэг, Тавантолгойн нүүрсний экспорт буюу нүүрсний хэрэг зэргийг нэрлэж болно. Эдгээр хэргүүд шүүхэд очсон.

Харин “…Шүүх шийдсэн үү, үгүй юу” гэдэг нь шал өөр субьектын хариуцах асуудал юм.

Дээрх томоохон хэргүүдийг жагсаахад багахан зайд багтаж байна. Гэвч эдгээр хэрэг бүрийн ард нийт монголчуудын амьдралын чанарыг хулгайлсан авлигачид, хулгайч нар бий. Өөрөө биш нь, өөр бусдыг хулгайлахад тусалсан. Ингэж, тэгснийхээ төлөө хэдэн үеэрээ идэж барахгүй шан харамж авсан байдаг.

Нөгөөтэйгүүр, Үндсэн хуулийн 2019 оны нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд холбогдох хуульд “…АТГ-ын даргыг Ерөнхий сайдын санал болгосноор УИХ томилгооны сонсгол хийж зургаан жилийн хугацаагаар томилно” гэж заасны дагуу Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ анх удаа АТГ-ын даргыг санал болгож байна. Түүнчлэн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ингэж АТГ-ын даргад З.Дашдавааг улируулан ажиллуулах санал гаргасан нь “…Засгийн газрын авлигын эсрэг тэмцэл дуусаагүй юм байна” гэсэн ойлголтыг нийгэмд өгч байна. Үнэхээр ч, өнөөдөр бас Баялгийн сан, стратегийн орд тойрсон томоохон хэргүүд АТГ дээр үүсэх нөхцөл үүслээ. Ийм үед АТГ-ыг З.Дашдаваа шиг “хэцүү” дарга үргэлжлүүлэн удирдах нь стратегийн орд эзэмшигчдэд халгаатай нь мэдээж юм. Тэр утгаараа, дээр хэлсэнчлэн, аав нь, дарга нь, өөрөө авлигын “асуудал”-тай гишүүд хийгээд стратегийн ордоо Баялгийн санд хураалгачих гээд сандарч байгаа хүмүүс л эсэргүүцэж харагдав.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн тухайд З.Дашдавааг анх АТГ-ын даргаар томилогдож байхад ЗГХЭГ-ын дарга байсан. Тэрээр 2019 оны тавдугаар сарын 2-нд УИХ-ын чуулган дээр “…Түүхэн эгзэгтэй цагт чухал томилгоо болж байна гэж бодож байна. Магадгүй нийгмийн хүлээлтэд хүрэхээр хэмжээнд сайн ажиллаж чадахгүй бол АТГ бараг татан буугдах байх шүү. Гадаа 30 хэмийн хүйтэнд олон мянган иргэд цуглаж энэ тогтолцоонд итгэл алдарч байгаагаа илэрхийлсэн үр дүнд томилогдож байна гэдгийг бүү мартаарай. Чадахгүй бол ахиад солигдоно гэдгээ ч бас бүү мартаарай. Нийгэмд хүлээлттэй байгаа хэргүүдээ шийдвэрлэх дээр анхаарч ажиллаарай. АТГ гэдэг бол албан тушаалтны хэрэг шалгадаг байгууллага шүү. Томилж буй хүмүүстээ биш төрийн сүлд тугандаа залбирч маш хариуцлагатай ажиллаарай. Засгийн газар хамтарч ажиллана” гэж байв.

Б.ГАРЬД

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2025 ОНЫ ДӨРӨВДҮГЭЭР САРЫН 3. ПҮРЭВ ГАРАГ. № 61 (7558)

---