™ watch
™ watch
Хөвсгөл аймгийн 3асаг даргын захирамжаар Түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалын улсын тооллогыг аймгийн хэмжээнд зохион байгуулах ажлын хэсгийг таван хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулж тооллогын ажлыг өнгөрсөн оны 12 сараас эхлүүлжээ.
Тус аймгийн хувьд улсын хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал найм, аймгийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал 31 бүртгэлтэй бөгөөд улсын тооллого өнөөдрийн байдлаар 12 суманд зохион байгуулагдаж 50 хувьтай үргэлжилж байна.
Энэ удаагийн улсын тооллого улс, аймгийн хамгаалалтад орших үл хөдлөх дурсгалыг тоолж, 2015 оны тооллогоос хойш шинээр илрүүлсэн дурсгалуудыг бүртгэн баримтжуулж байгаараа онцлогтой аж.
2015 оны тооллогоор Хөвсгөл аймагт 11081 ширхэг соёлын үл хөдлөх хөрөнгийн дурсгал тоологдож байжээ.
Хөвсгөл аймагт бүртгэгдсэн хөшөө дурсгалууд:
1. Цэцэрлэг сум Бага харганатын хадны зураг
2. Баянзүрх сум Бичигт булагийн хадны зураг
3. Түнэл сум Жаргалантын хадны зураг
4. Цэцэрлэг сум Модтой толгойн хадны зураг
5. Улаан-Уул сум Тольжгийн боомын хадны зураг
6. Чандмань-Өндөр сум Бадарын нурууны буган хөшөө
7. Арбулаг сум Бадрахын өврийн буган хөшөө
8. Цагаан –Уул сум Бор Хужирын голын буган хөшөө
9. Чандмань-Өндөр сум Булжихын голын буган хөшөө
10. Галт сум Галтын буган хөшөө
11. Төмөрбулаг сум Зуны голын буган хөшөө
12. Галт сум Нүхтийн амны буган хөшөө
13. Мөрөн сум Уушгийн өврийн буган хөшөө дурсгал
14. Бүрэнтогтох сум Хядагийн эхний буган хөшөө
15. Шинэ-Идэр сум Цохиотын амны буган хөшөө
16. Галт сум Нүхтийн амны булш
17. Их-Уул сум Сул толгойн булш
18. Арбулаг сум Мөнх хааны Эрчүү хотын туйр
19. Галт сум Галтын суварга
20. Жаргалант сум Гэлэнхүүгийн суварга
21. Жаргалант сум Жаргалантын дуган
Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотоос баруун тийш 25 километрт Бүрэнтогтох сумын нутагт Дэлгэр мөрний хойд эргээс 3 орчим километрт "Уушиг" хэмээх хадархаг уулын зүүн урд өвөрт булш хиргисүүр, хөшөө чулуу байдаг бөгөөд нэгэн доор 14 буган хөшөө буй. Буган хөшөөнүүд хоорондоо 3-20 метрийн зайтай.
Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын төв, Хөнжлийн голын эрэгт орших
"Дашпэлжэйлэн" хэмээх энэ дуганыг нутгийн тахилгат шүтээн Дамдинчойжоо
бурхант их уулыг голлуулан барьсан ба дуганы гол шүтээн нь дээрх бурхан
байв. 1890-ээд онд Хөнжлийн гол үерлэн усанд автахад дуганг нүүлгэн зөөж, дээврийг паалангийн оронд модоор хийн банзыг хагас сар хэлбэрээр зүсэн углаж тавих байдлаар бүрхжээ. Дуганы багана дам нуруунуудыг хооронд нь углуурагдан зангидах, шаантаглаж
төв байгаа газар нь авчран барьжээ. Тус дуган нь монгол загварын сүм дуганыг
холбох, ханыг дан банзаар хөндлөн босгох зэрэг аргаар угсран барьсан нь
буулгаж зөөхөд зориулагдсан бололтой. Углуурга модны зах ил гарсан хэсгийг
цэцгэн хээгээр чимэглэн зүмэр тавьж улаан ягаан өнгөөр будсан болон дотор
талдаа шашны эд зүйлс, чимэглэл зүүж өлгөх зай ихтэй байгаа нь монгол
загварын сүм дуганы нэг шинж юм. Дуган нь бөмбөгөр оройтой дөрвөлжин
хэлбэртэй, гадуураа эргэн тойрон 6-8 баганатай гурван үе байсан ба 1930-аад
онд сүм хийдийг олноор нураан буулгах үед дуган эвдрэл гэмтэл багатай
үлдсэн хэдий ч хожим барааны агуулах болгон ашиглах зорилгоор дээд
дээврийн хэсгийг нураан янзлаж үндсэн хэлбэрийг гажуудуулан одоогийн төрх
байдалд оруулжээ.
1880-аад оны сүүл, 1890-ээд оны эхээр төрж, 10 орчим насандаа хүрээ хийдэд шавилан суусан Гэлэнхүү гэдэг хүн насны эцэст өөртөө зориулж энэхүү суваргыг бүтээн босгожээ. Тэрбээр шашин ном, зан үйлтэй тэрсэлдэн хийдээс хөөгдсөн гэх бөгөөд угаас сэргэлэн цовоо, олон талын зүйлийг сонирхон монгол хүний ухаанаар сэдэж бүтээх ажил олныг хийж байсан нь өнөөг хүртэл нутгийн олонд домог болж хуучлагдан үе дамжин яригдсаар иржээ. Тэрээр өөрийн төрж өссөн Дэвүүр гэдэг газар тарвага нутагшуулж, голын усыг боон шуудуу татаж ногоо жимс тарьж ургуулах болон ур дарх хийн олон түмэнд хүндлэгддэг байсан аж. Наймдугаар Богд Жавзандамбаас "Жадамба" зэс барыг урлахад Халхын нэрт урчуудтай хамт уригдан очиж бүтээлцэж байсан байна. Насны эцэст буян үйлдэхийн тулд өөрийн гараар сувраганд орох материалыг цуглуулж, шүншигт нь өөрийн дархны нарийн багаж хэрэгслийг хийн энэхүү суваргаа бүтээжээ. Суврагын сэнтий нь 2.5 ам дөрвөлжин метр талбайг эзлэн бумба, гонхорын хамт 3 м өндөр, улаан шаргал боржин чулууг засан хавтгайлан дөрвөлжлөн өрж шавраар чигжин босгожээ. Суврагыг барихдаа амыг нь зориудаар хойд зүг харуулан барьсан нь уг хүний сэтгэлийн илэрхийлэл байж болох талтай.
Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутаг Дэлгэр мөрний хойд хөвөө Алтай гадас уулын арханд XIII зууны Монголын их хаан Мөнхийн хөшөө, орд харшийн үлдэгдэл эвдэрхий балгас бий. Нутгийн ард олны домог ярианд энэ хавьд эртний хот балгасын ор үлдэгдэл байдаг төдийгүй монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн толгойлогч Чингүнжавын түшлэг чулуу, сангийн бойпор гэж нэрлэдэг хоёр чулуу байсан нь дээрх эртний хот балгастай холбоотой гэж үздэг. Энд хааш хаашаа 100 гаруй м хэртэй урт хашаа хэрэм байсан бололтой гүвгэр газар бий. Түүний гол дунд 30 м орчим хэмжээний дөрвөлжин хэлбэртэй томоохон орон барилгын буурь, дэрсэн дунд баганын суурь, зургаан том засмал дөрвөлжин боржин болон углуургатай хүрэн боржин хэд хэд цухуйж ажиглагддаг. Мөн өөр бусад орон байшингийн суурь энд тэнд нэлээд бий. Түүнээс баруун хойш хэдэн зуун метрийн зайд нэг чулуун булш, хэрэмнээс гадагш зайд орон байшингийн буурь бий. Хөшөөний дэргэдэх туурь хавьд паалантай, паалангүй ваар тоосго элбэг олддог. Малтан үзэхэд, 1-2 м гүнээс модны нүүрс, байшингийн шаваас, шохой их гарч байсан нь уг барилга түймэрт шатсаныг гэрчилнэ. Эвдэрхий балгасны урд үүдэнд хэвтэх гол дундаа ухмал том дөрвөлжин хүрэн боржинг сангийн бойпор гэдэг байжээ. Балгаснаас урагш 40 м орчим зайтай овгор дэрсэн дотроос цухуйж байсан хавтгай хөх чулууг "Түшлэг" гэдэг байсан нь Мөнх хааны монгол, хятад бичигтэй хөшөө байжээ. Уг хөшөө цамхаг хэлбэрийн орон сав дотор оршиж байсан шинжтэй бөгөөд малтлагаар ногоон паалантай ваараар хийсэн, монгол хувцастай хүний жижиг цээжин баримал дүрс, ховилтой хөх ваар гэх мэт олон янзын ваар тоосго элбэг гарчээ. Түүнээс гадна Мөнх хааны хөшөөний баруун өмнө 8-10 км зайтай газар /Дэлгэр мөрний тэртээ Эрчмийн нурууны ар Загзуугийн амны адагт/ хэрэм цайз бүхий том хот балгасын үлдэгдэл байдаг бөгөөд үүнийг Загзуугийн балгас буюу Эрчмийн балгас гэнэ. Иймд хуучин монгол сурвалжид нэр гардаг Юань улсын үеийн Эрчүүгийн балгас мөн бололтой гэж үздэг. Мөнх хааны хотын буурь туурийг 1953 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгээс томилон илгээсэн О.Намнандорж ахлагчтай орон нутаг судлах аяллынхан анх илрүүлэн олж тогтоон, XIII зууны үед холбогдохыг түүхэн баримтад тулгуурлан тодорхойлсон байна. Түүхэн тэмдэглэлээс үзэхэд XIII зууны үед монголд айлчлан ирсэн Франц жуулчин Гильом де Рубрук Мөнх хааны ордонд буудаллаж хэсэг саатсаны эцэст 10 хоног аялж ХарХорум хот хүрсэн байдаг. Судлаачид Гэрэлт хөшөөний монгол бичээст "....Мөнх хаан түм түм насалтугай хэмээж... " гэсэн үг буйг уншаад уг хөшөөг Мөнх хааныг амьд байх үест босгосон болохыг нотолжээ. Улмаар Хятад бичээсийг уншсанаар үүнийг 1257 онд босгосныг лавтай тодруулжээ.
.jpg)
Энэ нутгийн нэгэн гайхамшигтай, ховорхон тогтоцтой, байгалийн үнэт үзмэр бол Даян Дээрхийн агуй юм. Энэ өрөө дотроо 450 куб эзэлхүүнтэй, арав гаруй өрөө тасалгаатай, зүг бүртээ олон ам хаалгатай, олон янзын рашаантай, нарийн шороон будагтай, “Эхийн умай” гэдэг эмэгтэй хүний савыг дүрсэлсэн амсартай дэлхийд ховор үзмэр юм. Даян дээрхийн агуйн амсар нь Номхон уулын дунд орчим зүүн урагш хандсан том дөрвөлжин хаалга хэлбэртэй байдаг. Түүний хамгийн том амсар нь 3x4 метр хэмжээтэй бөгөөд түүнээс бага хоёр амсар бий. Агуй үүсгэгч шохойн чулуу нь өгөршилд орж олон нүх сүв, хонхорхой, сэнж, ан цав үүсгэсэн байна.
Даян Дээрхи нь Чингис хааны үед амьдарч байсан бөө юм. Тэр хоёр шарга морьтойгоо Чингисийн отог дээр очиход хаан баатруудтайгаа анд явсан байв. Түүнийг хааны хатан гэртээ урьж, бөөлүүлэн бишрэн мөргөж, онгод савдагт нь даатгуулжээ. Бөө явах болж, түүнийг гаргаж өгөх гэтэл Даян Дээрхи "Та нар миний хойноос бүү гар, отгон охиноор нохой хориул" гэж хэлсэн гэх бөгөөд охиныг гарахад хөтөлгөө мориндоо унуулан зугтжээ. Энэ тухай Чингис хаанд хэл хүргэн, хаан түүнийг нэхэж явтал гүйцэгдэх болохдоо Даян Дээрхи ихэд сандран зэл, эрхи, тав, аяга, бугуйвч, завхай, зэвсэг, хонх, уургаа цувуулан хаяжээ. Түүний эд зүйлээ хаясан газруудынх нь нэрээр Зэлтэр, Эрэн, Тавт, Архан, Бургалтай, Зад, Зэрлэг, Ховчилтой, Уялган хэмээн хожим нэрлэсэн юм. Даян Дээрхи уулан дахь агуйдаа охиныг нууж, өөрөө Үүрийн голын зах дээр хөшөө чулуун хөрөг болж, хиргисүүрэнд шингэн алга болжээ. Хаан үүнийг үзээд ид шидэнд нь ихэд бишрэн "Охиноор минь хатнаа хийж ав, хайрлаж харж яваарай, ид шидээрээ энэ нутгийнхаа ард олонд туслаж яваарай" гээд буцжээ. Түүнээс хойш уг чулууны дэргэдүүр морьтой хүн явахад морь нь бусгадаг, хөтлөөд явахад зүгээр байдаг гэх домог яриа бий.
Хожим уг хиргисүүрийг ухаж үзвэл хүн чулуун хөрөг гарсан гул "Даян Дээрхи", агуйг
нь "Даян Дээрхийн агуй" гэж нэрлэн бөөгийн онгод болгон шүтэж байв. Даян Дээрхийн
агуйд бүр XVII зууны үеэс хүн байнга сууж ашиглаж байсан бөгөөд орчных нь байгаль
маш үзэсгэлэнтэй. Түүнчлэн Даян Дээрхийн агуйн орчим Цагаан Суварга, Сэнжит хад
зэрэг том, жижиг олон агуй бий. 1864 онд Даян Дээрхийн хийд хэмээх шарын шашин,
бөө мөргөлийн төв Цагаан-Үүр сумын нутагт Үүр, Дээрхийн голын бэлчэрт байгалийн
сайхан үзэсгэлэнт газар байгуулжээ. Дээрхийн агуйг үзэж сонирхох гадаад, дотоодын жуулчид их ирдэг төдийгүй агуйн орчимд олон тооны хиргисүүр, булш бий. Байгалийн хосгүй иж бүрдэл болсон энэ сайхан нутгийг байгалийн дурсгалт газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалтанд
авсан нь шинжлэх ухааны болон байгаль, түүх, соёлын хувьд ихээхэн ач холбогдолтой юм.
Хөвсгөл нуурын баруун талаар орших их уул. Шохойн чулуунаас тогтсон, шовх шовх оргилтой ой хөвч, тагийн бүс бүхий сүртэй сайхан уул. Оргил нь 3200 орчим м хүрнэ. Энэ хавийн уулын зүүн хэсэг нь дархан газарт багтах бөгөөд энд нэн ховор ойн цаа буга болон сибирийн хандгай, аргал болон явлаг сар, усны цагаан сүүлт бүргэд зэрэг ховор амьтад жигүүртэн шувууд оршдог. Хорьдолсарьдаг уулын Арсайн голд байдаг хүрхрээ нь 70 м өндөр манай орны хамгийн өндрөөс буудаг хүрхрээ юм. Энэ хавь уулын тайга, ян сарьдагт нутгийг 1997 оноос 1886 ам км талбайг хамруулан дархан газар болгожээ.
Уншигч та сэтгэгдэл бичихдээ бусдын нэр төрд халдахгүй, ёс бус, бүдүүлэг үг хэллэг ашиглахгүй
байж, өөрийн болоод хүний үзэл бодлыг хүндэтгэнэ үү.
