Өндөр настай Даваагийн аав тайж Чимэддолгор 1932 онд хэлмэгдсэнээс хойш өдгөө 90 жил болж байгаа ч өнөөдрийг хүртэл бүрэн цагаатгаагүй байна. Түүний ахад сая төгрөг өгснөөс өөрөөр төрөөс харж үзээгүй байна. Түүнтэй ижил хэлмэгдсэн ар гэр нь цагаатдагдаагүй 20 мянга орчим хүн байна. Тэрбээр шинэ хуулийн дагуу Цагаатгалын ажлыг зохион байгуулах комисст хандаж, нөхөн олговор авахаар хөөцөлдөж байх үед нь уулзаж ярилцсан юм.

-Таны хувьд хэлмэгдүүлэлт хэмээх хар он жилүүдтэй хэрхэн холбогдож байгаа вэ?

-Миний эцэг Гэндэнраш овогтой Чимэддолгор бол таван удмын тайж удамтай, хөх жинстэй хүн байсан. 1932 онд хилс хэргээр Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын Өлзийт хэмээх газраас баривчлагдаад хөрөнгийнхөө 95 хувийг хураалгаж, эжий минь таван настай, нэг настай хоёр жаахан хүүхэдтэйгээ хоцорч байсан юм гэсэн.

Гэндэнраш овогтой Чимэддолгор тайж

-Тайж удамтай, хэргэм зэрэгтэй хүмүүст хэлмэгдүүлэлт шууд туссан шүү дээ. Ер нь бол шууд цаазаар авдаг байсан гэсэн?

-Тийм ээ. Аавын аав Гэндэнраш тайжийн ах Ядам гэж тайж байсан. Түүнийг 1938 онд баривчилж авч яваад цаазалсан. Буурал Ядмынхан гээд Дундговь аймгийн Эрдэнэдалайгаар “Шагай тайж” гэж алдартай хүн байсан. Бас Гэндэнраш тайжийн ах Дамбий маарамба гэж хүнийг угсаа гарлаас нь болоод 1938 онд цаазалсан гэдэг.

Энэ олон хүнээ үдсэний дараа миний ах Чимэддолгорын Нанзаддорж 90 нас хүрээд бурхан болохоосоо өмнө хэлмэгдүүлэлтийн нөхөн олговор нэг сая төгрөгийг авсан юм. Би эцгээсээ ах дүү гурвуулаа юм.

Одоо би 77 настай. Сүүлийн гурван жил хэлмэгдэгчийн ар гэр гэж үнэгүй эмчилгээ тусламжид хамруулж, бэлэг сэлт өгдөг юм.

-Таны ээж хоёр нялх хүүхдүүдтэй үлдээд хэрхэн аж төрсөн юм бол?

-Эжий минь хамаг хөрөнгөө хураалгачхаад хоёр нялх хүүхэдтэй үлдээд ганц тугалтай үнээ авч үлдье гэхэд нь зөвшөөрөөгүй юм гэсэн. Нутгийн ах дүү нарийнхаа хүчээр л хүүхдээ тэжээж амь зууж явсан байдаг. Аав минь шоронд байж байгаад харгалзагчтайгаа маргалдсан л гэдэг. Нарийн учрыг нь хэлээгүй ээ. Нэг хөлдөө маш хүнд шарх авсан байсан. Насаараа “Хазгар Чимэддолгор” гэж дуудуулдаг байсан. Төрөлх нутагтаа амьдарч байгаад 1966 онд таалал болсон. 2002 онд 71-р тогтоолоор цагаатгагдсан.
Аавыг 10-аад жил шоронд хоригдоход эжий минь их л хүнд хэцүү бэрхийг туулж амьдарсан даа. Хэлмэгдсэн хүний ар гэр гээд хүмүүс зайгаа барьж байсан. Эжийн минь сэтгэл санаа их л хэцүү байсан байхдаа.

Идэж уух, орох оронгоос авхуулаад хоёр нялх хүүхэдтэй үлдсэн хүн бодох юм ихтэй, дээр нь аавыг минь амьд мэнд ирээсэй гэж байнга зовниостой хүнд байсан гэж эжий минь ярьж байсан.

Тэр үед хүүхдүүдээ сургууль соёлд оруулахаас эхлээд л их нуудаг. Хүүхдээ Чимэддолгорын гэж хэлэхээс эмээж байсан гэж билээ. Хүүхдүүдийнхээ овгийг сольдог ч юм билүү гэж бодсон гэсэн.

Намайг тавин хэдэн онд сургуульд ороход овгийг нь сольдог ч юм билүү гээд надад ярьж байсан түүх бий. Миний ах авга ахынхаа нэр дээр бүртгүүлээд сургууль хүртэл хөөцөлдөж байсан гэсэн.

-Улс төрийн хэргээр хэлмэгдэгсдийн ар гэрийнхэн тэгвэл овог, нэрээ хүртэл нууцалдаг байжээ?

-Маш их хүн нэр усаа сольсон, нуусан. Хэлмэгдсэн хүний тэр тусмаа улс төрийн хэргээр хэлмэгдсэн хүний ар гэр нэр, усаа нуудаг байсан. Үр хүүхдээ нуудаг. Нэрийг нь сольдог байсан юм билээ. Одоо бол өөрийгөө хэлмэгдсэн хүний үр хүүхэд гэдгээ мэдээгүй, овог нэр нь солигдсон, ийш тийшээ өргүүлсэн их олон хүн байдаг гэдгийг сүүлд хэлмэгдэгсдийн хүндэтгэл үзүүлэх өдрөөр мэдэж авсан. Үнэн мөнөө бүхнээс нуудаг бараг өөрөөсөө ч нуудаг тийм цаг хугацаа байжээ. Нохой хуцсан ч айж цочдог. Бурхан тахилаа нуудаг, нэр усаа нуудаг. Нутаг усаа ч нуудаг, сэтгэлийн дарамттай маш их айдастай цаг үе л байсан. Зарим нь үр хүүхдээ тэжээж чадахгүй ах дүү нартаа ч үрчлүүлж байлаа шүү дээ. Тэгэж төрсөн эцэг, эхээ мэдэхгүй болсон түүх их бий. Миний ах авга ахынхаа нэр дээр бүртгүүлээд сургууль хүртэл хөөцөлдөж байсан гэсэн.

-Улс төрийн хэргээр хэлмэгдэгсдийн ар гэрийнхэн тэгвэл овог, нэрээ хүртэл нууцалдаг байжээ?

-Маш их хүн нэр усаа сольсон, нуусан. Хэлмэгдсэн хүний тэр тусмаа улс төрийн хэргээр хэлмэгдсэн хүний ар гэр нэр усаа нуудаг байсан. Үр хүүхдээ нуудаг. Нэрийг нь сольдог байсан юм билээ.

Одоо бол өөрийгөө хэлмэгдсэн хүний үр хүүхэд гэдгээ мэдээгүй, овог нэр нь солигдсон, ийш тийшээ өргүүлсэн их олон хүн байдаг гэдгийг сүүлд хэлмэгдэгсдийн хүндэтгэл үзүүлэх өдрөөр мэдэж авсан.

Үнэн мөнөө бүхнээс нуудаг бараг өөрөөсөө ч нуудаг тийм цаг хугацаа байжээ. Нохой хуцсан ч айж цочдог. Бурхан тахилаа нуудаг, нэр усаа нуудаг. Нутаг усаа ч нуудаг, сэтгэлийн дарамттай маш их айдастай цаг үе л байсан. Зарим нь үр хүүхдээ тэжээж чадахгүй ах дүү нартаа ч үрчлүүлж байлаа шүү дээ. Тэгэж төрсөн эцэг, эхээ мэдэхгүй болсон түүх их бий. Нутаг усаа ч нуудаг, сэтгэлийн дарамттай маш их айдастай цаг үе л байсан. Зарим нь үр хүүхдээ тэжээж чадахгүй ах дүү нартаа ч үрчлүүлж байлаа шүү дээ. Тэгж төрсөн эцэг, эхээ мэдэхгүй болсон түүх их бий.

-Таны хувьд гадуурхалд өртөж байсан уу?

-Би нялх байсан учраас сайн мэдээгүй. Ахын минь үед бол их байсан. Тэгж хүүхэд гээд сургууль соёл, цэргийн албанд дарамт шахалт байсан гэдэг. Намайг ухаан орох үед энэ талаар бас нам гүм болсон байсан л даа. Тэгээд би сайн мэдээгүй. Эгч маань хүнтэй нэг их юм ярьдаггүй, ээж маань ч хүнтэй нэг их юм яриад байдаггүй байсан. Аавын талаар бол бүүр ярьдаггүй, нуудаг байсан. Мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг, хамаагүй юм битгий ярьж бай гэдэг ч юм уу тэгж их зовниж байдаг байсан. Ах, эгч хоёр маань эсэргүүний хүүхэд гэдэг гадуурхлыг мэддэг байсан гэж би боддог юм аа.

-Таны хувьд Цатгаалын комисст хандаад явж байна гэсэн. Ер нь хэр ахицтай байна вэ? 

-Ах маань өнгөрөхөөсөө өмнө хөөцөлдөөд нэг сая төгрөг авсан гэж ээж минь ярьж байсан. Хүний ганц хүү, айлын том хүү гэдгээрээ хөөцөлдөж ажил болгож явсан хэрэг шүү дээ. Одоо шинэ хуулиар нэлээн нарийн зааж өгсөн байсан. Тэгээд тэр заалт дээр хоригдож байсан бол 40 сая төгрөгийн нөхөн олговор олгох тухай байсан. Төрсөн хүүхэд, ах, дүү гээд нэлээн нарийн заасан байсан шүү. Тэгээд харьяа хороо, дүүргийнхээ мэргэжлийн хүмүүст хандаад надад өгсөн зөвлөгөөгөөр нь явж байна. Цагаатгалын ажлыг зохион байгуулах комисс, архив, мэдээлэл гэдэг чинь бүх юм цахимжаад яг мэдээллээрээ гараад ирдэг юм байна. Тэгээд маш сайхан хүлээн авч зөвлөгөө өгч тусалж байна эмээд нь.

---