- Шүүгчийн томилгоо, шүүхийн хараат бус байдлаар асуудлаар "Оюуны инноваци" эрхзүйн судалгааны төвийн судлаач, хуульч М.Мөнхжаргалтай ярилцлаа -

Монгол Улсын Ерөнхий шүүгчийн томилгоон дээр судлаачид, хуульчид ямар суурьтай хандаж байгаа вэ?

- Бид энэ оны эхнээс шүүгчийн томилгоотой холбоотой ажиглалтууд хийж байна. Хамгийн сүүлд Ерөнхий шүүгчийн томилгоон дээр хийсэн. Ерөнхий шүүгчийн томилгоон дээр анхаарал татсан хэд хэдэн үйл явдал болж өнгөрлөө. Эхнийх нь 03-р сарын 17-нд “Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмж гарвал шүүгчийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлнэ” гэсэн заалтыг Шүүгчийн эрхзүйн байдлын тухай хуульд оруулсан. Үүний маргааш нь Ерөнхий шүүгч Ц.Зориг ажлаасаа чөлөөлгөдөх хүсэлт гаргасан. Тухайн өдөр нь чөлөөлсөн. Ингээд 04-р сарын 03-ны өдөр Улсын дээд шүүхийн нийт шүүгчдийн зөвлөгөөн болсон. Эндээс Д.Ганзориг гэх шүүгчийг Ерөнхий шүүгэчээр томилуулах саналаа Ерөнхийлөгчид хүргүүлсэн. Ерөнхийлөгч томилохыг дэмжээгүй. Харин сая 05-рс арын 06-ны өдөр Улсын дээд шүүхээс Х.Батсүрэн гэх шүүгчийн нэрийг дахин явуулаад Ерөнхийлөгч томилохыг дэмжсэн.

Энэ бүхнээс харвал шүүгчийн томилгоонд ерөнхийлөгч шууд байдлаар оролцдог, ерөнхийлөгчийн таалалд нийцсэн хүн шүүгч болдог, таалагдаагүй хүнээ томилохоос татгалздаг жишиг үргэлжилсээр байгаагийн илрэл гарлаа. 

Судлаачид Ерөнхийлөгчийн томилгоонд оролцож байгаа энэ эрх илүү байна. Арай хязгаарлагдмал байх ёстой гэсэн байр суурьтай хандаж байна. Батламжлах төдий байх ёстой гэж үзэж байна.

Томилгоонд Ерөнхийлөгчийн оролцоо үргэлжилж байна гээд сая хэллээ. Өмнө нь ийм тохиолдол гарч байсан байж таарах нь?

Шүүгчийн сонгон шалгаруулдаг, шилж олдог, энэ хүн ерөнхий шүүгчээр ажиллаж чадах эсэхийг тодорхойлдог, шийддэг газар нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл/ШЕЗ/.  ШЕЗ дээр анх удаа шүүгчээр томилогдох гэж байгаа, ерөнхий шүүгч болох гэж байгаа хүмүүсийг шалгадаг. Тэгээд сонгосон хүнийг эрхийг нь батламжлуулахаар Ерөнхийлөгчид явуулдаг. Гэтэл Ерөнхийлөгч томилно гээд заачихсан. Мөн Ерөнхийлөгч батламжлахгүй байх эрхтэй гэдэг ойлголт нөгөө талд нь яваад байдаг. Хуулинд тодорхой заалт байхгүй. Ерөнхий шүүгчийг томилохоос татгалзлаа гэхэд ЯАГААД гэдэг үндэслэлээ тайларладаггүй. Тэгэхээр, ойлгомжгүй байдал үүсээд, хэнийг томилоод, хэнийг томилохгүй байна вэ гэдэг асуулт нийгэмд үүсгээд байна.  

Энэ нь шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдлыг алдагдуулсан үр дагварыг бий болгоод байгаа юм.  Гэхдээ хэн ерөнхийлөгч хэн байхаас үл хамаараад энэ байдал давтагдаад байх нь.

Ерөнхийлөгч батламжлахаас татгалзсан үндэслэлээ тодорхой дурдахгүй байна гэж хэллээ. Д.Ганзориг шүүгчийн томилохоос татгалзсан үндэслэлээ ч тодорхой дурдааүй байх?

Тийм. Яагаад татгалзлсан шалтгаанаа тайлбарлаагүй. Магадгүй ерөнхийлөгч өөрөө л мэдэх байх. Гэвч энэ илүү ил тод баймаар байгаа юм. Дээд шүүх нь олонхоороо дэмжээд санал болгосон хүнийг яагаад дэмжихгүй байгаа юм, гэдэг нь. Үгүй бол дараагийн хүнийг санал болгодог, дахиад томилох боломжгүй гэх мэтээр үргэлжлээд байвал яах вэ. Ерөнхийлөгчид таалагдах, тэдний аясаар ажиллах хүн шүүгч болох юм уу гэх хардлага төрж байна.

Шүүх засаглал тэр чигтээ Ерөнхийлөгчөөс хамааралтй болчихоод байна уу гэдэг хардлага нийгэмд ч бас байна?

1992 оны Үндсэн хуульд Шүүх эрх мэдэлтэй холбоотой асуудлыг хуульчлаад, хараат бус байхыг заагаад өгчихсөн юм.  Гэхдээ Ерөнхийлөгч гэдэг дөрөв дэх институт гаргаж ирээд,  тодорхой эрх өгсөн. Түүний нэг нь томилгоонд оролцдог байдал.

Өнөөдөр Ерөнхийлөгч Ерөнхий шүүгчийг томилдог, бүх шатны шүүгчийг томилдог, анх шүүгч болж байгаа хүмүүсийг томилдог, шүүгчийг сонгон шалгаруулдаг байгууллага болох ШЕЗ-ийн гишүүдийг томилдог. Нөгөө талдаа Улсын ерөнхий прокурор, орлогчийг томилох эрхтэй. Эдгээр бүх эрх мэдлүүд Ерөнхийлөгчөөс хамааралтай байгаа нь хэт олон эрх мэдэл нэг субьектийн гарт очжээ гэдэг дүгнэлтэнд удаа дараа хүрээд байгаа юм. Энэ нь шүүхийн хараат бус байдал, тогтвортой байдлыг алдагдуулахад хүргэх аюултай.

Тэгвэл үүнийг ямар байдлаар өөрчилбөл зохилтой вэ?

Өөрчлөх боломж мэдээж бий. Хууль тогтоомжоо эргэж харах шаардлагатай. Шүүхийн тухай хууль, Шүүгчийн эрхзүйн байдлын тухай хууль мөн Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй. Үндсэн хуулинд томилгооны эрх мэдлийг батламжлах байдал руу нь оруулах. Зүй нь, Ерөнхий шүүгчийг Улсын дээд шүүхээс томилдог. Улсын дээд шүүхийн шүүгч  маш олон шалгуурыг даваад гараад ирсэн. Тэр хүнээс дахиж шалгалт авах шаардлагагүй. Ерөнхий шүүгч болох хүн мөн эсэхийг шүүгчийн зөвлөгөөн хэлэлцээд санал болгчихож байгаа учир ийм хүнийг томилох, томилохгүйн тухай асуудал ярихгүйгээр эрхийг нь баталгаажуулдаг байх нь зүйтэй. Эсвэл шүгчийн зөвлөлөөс шууд томилдог байх зохиулалт ч байж болно.

Мөн Ерөнхийлөгч Ерөнхий шүүгчийг томилохоос татгалзаж байгаа бол зайлшгүй үндэслэл, шалтгааныг нь тодруулдаг байх хэрэгтэй л дээ.

ШЕЗ хоёрхон хүний шийдвэрээр маш олон томилгоог хийсэн

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн таван хүний хоёр нь одоог болтол томилогдээгүй яваад байгаа шүү дээ?

Хоёр байсан. Одоо нэг үлдсэн. Саяхан нэг гишүүн нь томилогдохоос өмнө гурвуулаа л байсан. Энэ гурван хүний хоёр нь олонхи  болно. Ингээд хоёр хүний үзэмжээр хэн шүүгч болох болохгүй, хаашаа шилжүүлэн томилох, хэнийг ерөнхий шүүгчид шалгаруулах вэ гэх мэт маш олон томилгоо, шийдвэр гаргалтууд хийсэн. Нэг гишүүнээ хэзээ томилох нь хэзээ томилогдох нь тодорхойгүй байна.

ШЕЗ бүрэлдэхүүн дутуу байхдаа ямар ямар томилгоо хийсэн байдаг бол, танай судалгаан дээр гарсан уу?

Анх удаа шүүгчээр томилогдож байгаа хүмүүсийг, энгийн хуульч хүнийг шүүгчээр томилсон томилгоонууд маш олноор хийгдсэн байна. Ерөнхий шүүгчийн томилгоонууд мөн цөөн тоогоор хийгдсэн. Ойролцоогоор 30-40 орчим томилгоо хийгдсэн гэдэг судалгаа гарсан. Энэ нь анхаарал татах хэрэг л дээ. Гэхдээ орон тоо дутуу гэх шалтгаанаар ШЕЗ ажлаа хийхгүй байж болохгүй. Тиймээс орон тоо гарангуут аль болох маш хурдан орон тоог нөхөх шаардлагатай.

ШЕЗ цөөн бүрэлдэхүүнтэй байхдаа хийгдсэн томилгоонууд ямар байсан бэ гэдэг бас анхаарал татах асуудал байна?

Бид сонгон шалгаруулж байгаа, томилж байгаа үйл явц зохих журмын дагуу байна уу, хэн нэгний эрх ашиг зөрчигдөж байна уу гэдэгт судалгаагаа чиглүүлж ажиллаж байна. Мэдээж шалгуур шаардлага хангаагүй хүнийг шүүгчээр томилов уу, үгүй юу гэдэгт ч анхаарал хандуулж байна.

Ажиглалтын дүнд ямар үр дүн гарсан бэ?

Шийдвэр гаргалтанд цөөн гишүүн оролцосон учир тухайн үед хийгдсэн томилгоонууд "анхаарах шаардлагатай" гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн. Хувь хүн рүү чиглэсэн дүгнэлт хараахан гараагүй байна.

ШЕЗ-ийн гишүүнийг томилохгүй маш их удаж байна шүү дээ. Хуулиндаа хэр хугацаанд томилох ёстойг нь заасан байдаг байлгүй дээ?

ШЕЗ-ийн нэг гишүүнийг томилохгүй 4 сар орчим болж байна. Уг нь нэг сарын дотор томилох ётсой. Өмнө нь Улсын дээд шүүхээс томилох ёстой орон тоо үлдчихээд байна. Улсын дээд шүүх дахиж нэрээ санал болгох хэрэгтэй л дээ. Мөн ШЕЗ-өөс гадна гишүүд нь санал болгож явуулдаг төрийн бусад байгууллагуудын идэвхи, шуурхай байдал ихээхэн чухал.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүнийг томилохгүй удаад байгааг их эрх мэдэлтэй болчихсон Ерөнхийлөгчтэй холбоод ойлгочихвол...?

Хардлага бол хэн хүнд байж болно. Гэхдээ тодорхой баримтад үндэслэх хэрэгтэй. Гэхдээ Ерөнхийлөгчийн томилгоонд оролцож байгааг харвал имй дүгнэлт хийхэд арай эрт байна. Гол нь шалгуур, шаардлага болгсон хүнээ ШЕЗ-өөс санал болгох хэрэгтэй. Харин энэ үед татгалзвал анхаарал татах асуудал болно.

Танай судалгааны төв иргэдтэй хамтарч ажиллаж, зөвлөгөө мэдээлэл өгдөг үү?

Манай төв үүсэн байгуулагдаад зургаа дахь жилийн нүүрээ үзэж байна. Хуульч, мэргэжлийн судлаачдаас бүрдсэн баг ажилладаг. Манайх илүү судалгаа талруугаа ажиллаж байна. Энэ жил шүүгч нарт ирж байгаа гадны нөлөөллийн талаар судлахаар төлөвлөсөн. Энэ хүрээндээ судалгааны зорилгоор иргэдтэй хамтарч ажиллах шаардлага гарах байх. Тухайлбал, шүүгч болох гээд байгаа хүний мэдээллийг вэбсайт дээрээ байршуулна. Иргэд тухайн хүний талаар мэддэг эсэх санал зөвлөмжөө өгөх боломжтой.

Танайх судалгаагаа бодит ажил болгох, төрийн бодлогын түвшинд хүргэх ямар ажил хийж байна?

Судалгааны байгууллага үр дүнгээ бодит ажил хэрэг богох нь маш чухал. Бидний хувьд судалгаагаа Нээлттэй нийгэм форумтай хамтран хийдэг, бие дааж ч хийдэг. Хэлэлцүүлэг хийнэ олон нийтэд дараа нь хүргэнэ. Харин төрийн бодлогын түвшинд хууль тогтоомижд өөрчлөлт оруулах, лобби хийх, төсөлд санал өгөх байдлаар явуулж байна. Улс төрийн хүчин зүйлээс ихээхэн хамаарах учраас тийм хурдан үр дүнд хүрэхгүй. Гэхдээ аль болох чадлынхаа хэрээр ажиллаж байна.  

 

---