Урин дулаан цагийг даллан буй хаврын эхэн сард болдог сар шинийн баярын өмнө “Цаглашгүй гэрэлт” шүтээн урлалын төвийн тэргүүн, бурхан урлаач, буддын гүн ухаан судлаач Д.Ухаанзаяатай ярилцсан юм. Монгол зургийн дээд хэлбэр нь бурхан зураг юм. Зурганд нь шунаж ороход бурхдын үүсэл түүх, сургаалын нарийн нандин учир, зангилааг тайлаад ирэхээр гайхалтай юм гэдгийг бие сэтгэлээрээ ойлгоод эхэлнэ. Манай буддын шашин дундаршгүй их эрдэм мэдлэг агуулдаг, нэг судлаад эхэлбэл салахын аргагүй эрдэнэ мэт гайхалт төгс мэдлэг агуулдаг юм шүү дээ. Тиймээс л би шунан судалсан. Зүгээр нэг гарын дүйтэй хүн бурхан зураад байж болохгүй. Үүнийг зөвхөн авьяасаар зурдаггүй юм. Эхлээд номлолыг нь сурах ёстой. Зөвхөн бурхны мэлмийг зурж сурахын тулд 5-6 сар хичээллэдэг. Мэлмийг гартаа ортол зурна. Бурхны эд эрхтэн бүрийг нэг бүрчлэн гартаа ортол зурж сурч байж эцэст нь бүтэн биеэр буюу лагшингаар нь зурдаг номтой” хэмээн тэрбээр өгүүлсэн юм.Тэрбээр жил бүрийн Шинийн 6-нд лекцээ сүсэгтэн олонд уншдаг уламжлалтай. 

 

Лус, савдагт аврал одуулж, алгаа хавсран мөргөж болохгүй

 

Хүмүүн төрөл гэдэг адгуус, лус, савдгаас дээд заяатай шүү дээ

-Хоёулаа таны уг гарал, бага насны тухай дурсамжаар ярилцлагаа эхэлье?

-Би Засагт ханы хошуу буюу Говь-Алтай аймгийн харьяат. Хэдийгээр Улаанбаатар хотод төрж өссөн ч аав, ээжийнхээ сайхан нутгаар овоглож явахдаа таатай байдаг юм. Аав минь жирийн нэгэн адуучин хүн ч гэлээ нутаг ус, хурдан морь, байгалийн зураг сайхан зурдаг унаган авьяастай хүн байлаа. Хөдөө нутгийн айлуудад аавын минь зурсан зөрсөн хоёр алаг морь байдаг байв. Ээж минь үйлэнд уран, дээл сайхан урладаг. Миний хувьд өөрийгөө урлагийн гэр бүлээс гаралтай гээд хэлчихэд нэг их буруудахгүй байх.

 

 

Аав, ээж хоёрынхоо буянаар би зурах, урлах авьяастай төрсөн юм болов уу. Аав минь үндсэрхэг үзэлтэй хүн байв. Амьдралдаа европ хувцас ховорхон өмсөж үзсэн. Хаана ч очсон дээлтэйгээ л явна. Аавыгаа харж, хүндэлж өссөн болохоор би уламжлалт Монгол ахуй, ёс заншлаа дээдэлж, хайрлах ёстой гэдгийг багаасаа ухаарсан. Аав минь ном унших дуртай. Манай гэрийн номын сан номоор дүүрэн байдаг байв. Намайг шагнаж, урамшуулахдаа хүртэл ном  бэлэглэдэг байлаа. Хүүхдүүд гадаа тоглож байхад би гэртээ суугаад Италийн сэргэн мандалтын үеийн зургийн альбом, Н.Чүлтэм гуайн гаргасан цуврал Монгол зургийн альбом, цамын баг, Өндөр Гэгээн Занабазарын бурхдын зургийг үздэг байсан. Занабазарын музейгээс салдаггүй хүүхэд байлаа.

 

-Тэгвэл таны бурхан урлаач болох суурь хүүхэд байхаас чинь тавигдаж эхэлсэн байх нь ээ?

-Тийм ээ. Хүүхдүүд бурхны хөрөг, цамын багаас их айдаг шүү дээ. Харин би эсрэгээрээ их сонирхож, нарийн хэсэг бүрийг нь анхааралтай ажиглаж, нүдэндээ хоногшуулж ирсэн болохоор Урлахуйн сургууль надад их ойр санагдсан. Анх хүүхдийн пионерын ордны зургийн дугуйланд орж, Жалайр Батбаяр багшаар таван жил хичээл заалгасан. Багшийг маань Монголд уран бичлэг /калиграфф/ хөгжүүлж ирсэн гэдгээр нь хүмүүс сайн мэднэ. Намайг их сургуульд орох жил Г.Пүрэвбат багш сургуулиа нээж, анхны элсэлтээ авч байсан юм. Тэр үед Энэтхэг, Төвд оронд номд суралцаад дөнгөж нутагтаа ирсэн байлаа. Өрөөндөө ганц төмөр орноос өөр тавилгагүй, дүүрэн судар номтой залуухан багшийгаа анх хараад би ийм л хүн больё гэж эргэлт буцалтгүй шийдэж билээ.

 

 

Бурханч лам Г.Пүрэвбат багшийнхаа бүтээлүүдийг хараад үнэхээр их биширсэн. Багшийнхаа бурхан зургийн сургуулийн анхны оюутан болж долоон жил суралцаж, монгол зургийн нарийн арга ухаан, техникийг мэргэжлийн талаас сурсан. Бурхдыг зурахаас гадна зээгт наамал ч сурч, бурхдын талаарх онол, нууц тарнийн бясалгалын номлол, “Бодь мөрийн зэрэг” зэрэг олон номлол судалсан. Бурхан урлаач, буддын гүн ухаан судлаач мэргэжлээр төгсч, сургуульдаа дөрвөн жил багшаар ажилласан. Өөрийн “Цаглашгүй гэрэлт” шүтээн урлалын төвийг үүсгэн байгуулаад арваад жил болж байна. Манайх бурхан зураг, зээгт наамлын сургалтын төвтэй. Мөн Төвд болон монгол бичгээс буддын ном зохиол, судар бичиг орчуулдаг юм.

     

 Зөвхөн авьяасаар бурхан зурдаггүй юм. Буруу зурсан бурханд сүншиг оршихгүй

 

 Зүгээр нэг гарын дүйтэй хүн бурхан зураад байж болохгүй. Үүнийг зөвхөн авьяасаар зурдаггүй юм

-Урлахуйн ухаан тэр дундаас бурхан зураг таны сэтгэлийг юугаараа тэгтэл их татсан гэж?

-Монгол зургийн дээд хэлбэр нь бурхан зураг юм. Зурганд нь шунаж ороход бурхдын үүсэл түүх, сургаалын нарийн нандин учир, зангилааг тайлаад ирэхээр гайхалтай юм гэдгийг нь бие сэтгэлээрээ ойлгоод эхэлнэ. Манай буддын шашин дундаршгүй их эрдэм мэдлэг агуулдаг, нэг судлаад эхэлбэл салахын аргагүй эрдэнэ мэт гайхалт төгс мэдлэг агуулдаг юм шүү дээ.

-Энэ асуулт танд маш олон давтагддаг байх. Гэхдээ асуухгүй өнгөрч болохгүй нь. Бид ямар бурхан шүтэх ёстой юм бэ. Дэлгүүрийн лангуун дээр өрөөстэй байгаа бурхдын талаар та яриач.  Зөв үү, буруу юу гээд аль төөрөлдөхийг  тэр гэхэв?

-Ямар хүнийг бурхан урлаач гэх вэ гэдгээс энэ яриа эхэлнэ. Зүгээр нэг гарын дүйтэй хүн бурхан зураад байж болохгүй. Үүнийг зөвхөн авьяасаар зурдаггүй юм. Эхлээд номлолыг нь сурах ёстой. Зөвхөн бурхны мэлмийг зурж сурахын тулд 5-6 сар хичээллэдэг. Мэлмийг гартаа ортол зурна. Бурхны эд эрхтэн бүрийг нэг бүрчлэн гартаа ортол зурж сурч байж эцэст нь бүтэн биеэр буюу лагшингаар нь зурдаг номтой. Зарим нэг хувийн урлагийн сургуулийн үзэсгэлэн, төгсөгчдийнх нь бүтээлүүдийг харахад бурхны хөргийг их алдаатай зурсан байдаг. Бурхан зураг гэдэг эгэл хүнийг төгс гэгээрэл рүү татдаг номлолтой агаар нэг юм. Бурхны сургаалыг дүрсээр үзүүлж буй хэрэг. Тиймээс алдаатай зурах эрхгүй. Мөнгөнд нь болоод баахан бурхны зураг хуулаад зурчихвал тэр зураачид өөрт нь ч цөвтэй, авсан хүнд нь ч цөвтэй. Бурхны зургийг буруу зурахын гэм унал гэж бий. Тухайн зураач доройтох, эд эрхтэн цөвтөх магадлалтай. Буруу зурсан бурханд сүншиг оршихгүй. Бүр ад зэтгэр, муу зүйл үүрлэж мэднэ.

 

 

Тэгэхээр хүмүүс юун түрүүнд бурхан урлаач хүнээ эхлээд шинжиж байж зуруулах нь зүйтэй. Бурхан урлаач хүн архи, тамхи хэрэглэдэггүй. Мөн урлалын танхимд мөрдөх ёс журам гэж бий. Урлалын танхимд буруу үзэлтэй, гэмтэй, архи, тамхи хэрэглэсэн хүн орохыг хориглодог. Бурхан урлаж буй үед тэр урланд эмч болоод номын багш, ээж, ааваас нь өөр хүн орохыг хориглодог юм. Яг бурхан бүтээх үедээ ном уншина, бясалгана, цагаан хоол иднэ. Зүгээр нэг лангуун дээрээс бурхны хөрөг, шүтээн худалдаж авна гэж байж болохгүй. Ялангуяа Хятадаас орж ирж буй хэвлэмэл, гуулин бурхад бүр хэрэггүй. Алдаатай хийгдсэн байдаг учир муу зүйл дууддаг. Бурхан урлах нарийн зан үйлтэй тул бид 7-8 жил урлахуйн ухаанд суралцдаг юм шүү дээ.

                                       

Буруу хийгдсэн даллаганы уут буян хишиг даллахгүй

 

Буруу хийгдсэн даллаганы уут буян хишиг даллахгүй. Дотор нь хамаагүй эд зүйлс хийж болдоггүй нарийн дэгтэй. 

-Монгол айл болгонд бурхан тахил байдаг. Тэр дунд бурхан багшийн хөрөг, Итгэлт хамбын хөрөг, ээж хад, ээж модны зураг гээд бурхан шашинтай холбоотой байж болох бүхий л зүйлийг нэг дор өрчихсөн байдаг шүү дээ?

-Гүнгэрваа  буюу шүтээний орд, бүхэн баясахын хүрээ гэж хэлдэг. Энэ гүнгэрваа айл бүрд байх ёстой. Бурхныг ил задгай залдаггүй. Гүнгэрваанд гурван шүтээн зайлшгүй байна. Нэгдүгээрт лагшингийн шүтээн буюу бурхны зураг, зээгт наамал, шавар, металлаар хийсэн дүр. Хоёрдугаарт зарлигийн шүтээн буюу бурхны амаараа айлдсан зарлиг бүхнийг ном болгосон судар бичгүүд. Гуравдугаарт тааллын шүтээн буюу суварга.Ихэвчлэн бодь суваргыг хүмүүс гэртээ залсан байдаг. Мөн хонх дамар,хүрд, арц хүж зэргээс гадна тахилын долоон аяга заавал байх ёстой юм. Айлд нэг юм уу хоёр бурхан байвал зүгээр. Чухам ямар бурхан залах нь тухайн айл гэрийн онцлогоос хамаарч болно. Төрийн ажилчдад Очирваань бурхан, ном эрдмийн ажил эрхэлдэг хүмүүс Манзушри бурхан, эмч эмнэлгийн хүмүүс  Манал бурхан, сүсэгтэн олон нийтээрээ Говийн Лха бурхан шүтэж болно. Мөн нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд даллаганы уутыг номын дагуу зөв оёх хэрэгтэй. Худалдаанаас авч болохгүй. Буруу хийгдсэн даллаганы уут буян хишиг даллахгүй. Дотор нь хамаагүй эд зүйлс хийж болдоггүй нарийн дэгтэй. Бурхан тахилаа гэрийнхээ хойморт, гэрийн эзнийхээ сайн зүгт тавих нь зөв. Зүг бүр өөрийн гэсэн эзэдтэй байдаг. Гонгорын бумбыг  буян хишгийнхээ зүгт тавих жишээтэй. Сануулж хэлэхэд ээж хад, ээж мод, аль нэг уул овоо, мод шүтэж, мөргөх нь тийм ч зөв биш юм.

 

 

 

Ренбүчи багш айлдахдаа уул, овоо, чулуу, удган мод гэх зэргийн байгалийн сүрт зүйлст аврал  одуулж, алгаа хавсарч мөргөж огт болохгүй гэж айлдсан байдаг. Хоёр алгаа хавсраад мөргөчих л юм бол их уналттай. Тэнд зөвхөн лус, савдаг оршдог. Эгэл лус, савдаг идээ будаа өргөхөд баясаад нэг л удаа таны хэргийг бүтээж өгөхөөс биш ашдын нирваан хүрэх, гэгээрэлд нөлөө үзүүлж чадахгүй. Лус, савдаг биднээс дорд төрөлд хамаардаг амьтад. Хүмүүн төрөл гэдэг адгуус, лус, савдгаас дээд заяатай шүү дээ. Ийм өндөр язгуурт төрчихөөд дорд амьтдын өмнө мөргөж, залбирна гэдэг тун болохгүй. Ажил үйлсээ даатгаад цай, сүүний дээжээ өргөн хүндэтгэж болно. “Ажил үйлсийг минь бүтээж хайрлаарай, аян замд сайн явуулаарай” гэх байдлаар сүсэглэж болно. Харин залбирч, сунаж мөргөж болохгүй. Залбирал мөргөл зөвхөн төгс гэгээрсэн Бодисадва нарт зориулагдсан хүндлэл. Элдэв зураг хөргийг  нь ч гэртээ байлгах шаардлагагүй. Бодисадва нар энэ ертөнцөөс гэтэлж нирваан буюу төгс гэгээрэлд хүрсэн учраас бидэнд эргээд аврал үзүүлж чадна. Харин бидний энэ ертөнцөд зэрэгцээ орших лус савдгуудад биднээс илүү гарах нэг ч зүйл үгүй. Үлгэрлэвэл шаварт биеэрээ зоогдчихоод байгаа хоёр хүнтэй адилхан юм. Хэн нь ч хэнийгээ дээш нь гаргаж чадахгүй. Нэг нэгэндээ туслах гэвэл хоёулаа живэх эрсдэлтэй. Тэгэхээр эрэг дээр байгаа хүнээс аврал гуй гэсэн үг. Тэр эрэг дээрх хүн  нь дээд төрөлт бурхан, бодисадва нар юм.

 

 

-Сэлэнгэ аймгаар жишээ авахад л тэр аймгийн хүмүүс Ээж модонд мөргөж, залбирч шүтдэг. Тэгэхээр аймгаараа буруу үйл хийж байна гэсэн үг үү?

-Хүндэтгэж болно. Зөвхөн залбирч болохгүй л гэсэн үг. Аймаг байтугай, Монгол орон даяараа буруу үйл хийж байна. Тэр байтугай бид оршуулгын зан үйлээ ч зөв хийж чадахгүй болтлоо мэдлэггүй, харанхуй бүдүүлэг болчихсон байна шүү дээ. Хувьсгалын нөлөөгөөр буруу үйлийг бүр ёс заншил болтол нь дагаж хийсээр иржээ. Жинхэнэ буруу зөрүүг нь ялгаад хэлээд өгөх номтой настан буурлууд ч ховор болж. Хүнийг хайрцаглаж оршуулах маш буруу. Хүн болгон нэг цагт нэг минутад нэг шалтгаанаар нас барсан тохиолдолд бүгдийг нь хайрцаглаж оршуулж болно. Хамаагүй чандарлах ч бас буруу. Хүнийг таван махбодид оршуулах ёс байдаг. Зуурдаар нас барсан уу, амиа хорлосон уу гээд олон хүчин зүйлийг харгалзан шинжиж байж  газарт, галд, усанд, салхинд оршуулах зан үйлдэх үү гэдгийг шийднэ. Ихэс дээдсийг бол бунхалдаг.

Одооноос бид ёс заншлаа сайн судалж, буруу хийгээд байгаа зүйлсээ засах хэрэгтэй. Ядаж л овоо болгон дээр архи өргөдөггүй юм шүү гэдгийг мэдээд авах хэрэгтэй. Овоон дээр гарч, хамаагүй архи өргөөд тэндээ эрчүүд нь нийлж суугаад архидаж эцэст нь хорлолд өртөж эндэх тохиолдол гарч байна. Бид өөрсдөө буруу үйл хийгээд түүгээр явсан гайг үүгээр дуудчих гээд байна. Энэ ертөнц, лус савдаг, ад донгийн талаарх ойлголтоо эхлээд сайжруулах хэрэгтэй. Газар шороо, уул усаа баясгаж байна гээд албин тийрэн баясгачихдаг, тэд нь нэг удаа ажил бүтээж  өгсөн нэрээр эргээд дааж давшгүй зүйл хүсч, өрөнд унагах аюул ч байдаг гэдгийг анхааруулж хэлмээр байна. Тэгэхээр хэдэн цагаар ч яриад барагдахгүй нарийн зүйл их бий.

 

Айл гэрт бурхны дүр заларсан байхад муу зүйл холуур өнгөрдөг

 

Бурхан тахилаа гэрийнхээ хойморт, гэрийн эзнийхээ сайн зүгт тавих нь зөв. Зүг бүр өөрийн гэсэн эзэдтэй байдаг

-Хэн нэгний бэлэглэсэн хэвлэмэл бурхныг өөрөө ч сайн таньж, мэдэхгүй гэртээ залчихсан байдаг шүү дээ, яах вэ?

-Буруу бүтээгдсэн, хэвлэмэл бурхдыг мэдлэг дутуугийн улмаас хүмүүс олон жил шүтээд ирсэн байдаг. Үүнийгээ яах вэ гэж надаас олон хүн асуудаг. Хогийн саванд хийж болохгүй. Олон жил шүтсэн болохоор дотор нь юм оршчихсон байгаа. Хүний сэтгэл агуу шүү дээ. Хамаагүй хаявал алдас болно гэж эмээх нь зөв. Тийм болохоор  ном, эрдэмтэй лам гэртээ залаад засал хийлгэж, шатаалгана. Тухайн үйлд зориулсан заслын ном гэж бий. Өөрөө Гандан хийдийн лам нарт авчирч өгөөд шатаалгах, юм уу суварга шүтээн дээр тавьж ч болдог. Хийдийн лам нар цуглуулаад ном уншаад шатаадаг юм. Хөдөө хээр лам олдохгүй үед сүргийн манлайн эвэрт нь уяад явуулах ёс бий. Эвэрт нь зүүгээд явуулчихлаар хаа нэг газар өөрөө гээгдэнэ. Мөн шар тосонд зуурч нэгэн томоохон бүхэл зул болгоод шатаах зэргээр олон нарийн арга байдаг.

 

 

-Бурхан, ном судар гэртээ залалгүйгээр зүгээр л дотроо сүсэглээд явж болох уу? Ялангуяа залуу хүмүүст та юу гэж зөвлөх вэ?

-Надтай уулзахаар олон залуус ирдэг. Миний бодлоор сүүлийн үед залуус харьцангуй бурхны шашныг ойлгож, шүтдэг болжээ. Бурхны шашинд мухар сүсгээр бус жинхэнэ танин мэдсэн сэтгэлээр хандах болсонд би сэтгэл хангалуун байна. Энэ бурхныг шүтэх нь ямар ёс жаягтай юм, үүнийг дагах нь надад ямар нөлөөтэй юм гээд л. Хүн зөвхөн өөртөө л итгэж, найдаад энэ ертөнцөд амьдарна гэдэг их хэцүү. Яагаад гэвэл сав шимийн ертөнц шүү дээ. Биднээс гадна хүн бусын олон ертөнц зэрэгцээ оршдог. Энэ газар шороо, ургамал ногоо, уул усны эерэг, сөрөг нөлөө биднээс хамаарахгүйгээр хорлох хүчин зүйлс их бий. Маш хүчтэй дотоод энергитэй, бодисадва хүн байвал зөвхөн өөртөө итгээд амьдарч чадна. Гэтэл бидний ихэнх нь эгэл жирийн хүн. Тэгэхээр агуу хүчит бодисадва, дээд төрөлтнүүдээс ач ивээл хүртэхгүйгээр энэ ертөнцөд амар тайван амьдарна гэдэг хэцүү байх нь.

 

 

“Үхсэн буурны толгойноос чоно айна” гэгчээр агуйн үүдэнд арслангийн дүр бүтээгээд тавьсан байхад чоно ойртдоггүй. Үүн лугаа нэгэн адил айл гэрт бурхны дүр заларсан байхад муу зүйл, ад зэтгэр холуур өнгөрдөг. Бурхны дүр гэдэг хэдэн мянган хүнийг дагуулж, гэгээрүүлсэн бодисадва нар учраас асар  хүчтэй. Тэгэхээр миний зүгээс гэртээ бурхан зал, дараа нь сургаал номлолд нь шамдан суралц, судал гэж хэлнэ. Баруунд шуугиан тарьсан “Secret” буюу “Нууц” гэдэг ном манай буддын шашнаас санаа авч бичигдсэн. Бурхны шашнаар бол ерөөл тавих гэж байгаа юм. “Амны билгээс ашдын билгэ” гэж Монголын сайхан зүйр үг байдаг. Болоогүй зүйлийг болсон мэтээр төсөөлөөд байхаар тэр нь биелдэг гэдэг. Тэгэхээр хүний сэтгэл  үнэхээр хүчтэй. Тэгэхээр та гэртээ тахисан бурхан шүтээнээ дээдэлж хүндэлж явбал танд ач ивээлээ хайрласаар байх болно. Огт бурхан шүтэхгүй гэхээр бид чинь юундаа аврал одуулах юм.

 

                                                                                    Үргэлжлэл бий, дараагийн дугаарт

 

---