Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр “ТВ-9” телевизийн “Ярилцъя л даа” нэвтрүүлэгт оролцож цаг үеийн асуудлаар байр сууриа илэрхийллээ. Түүний ярилцлагыг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

-“Хол яваад ирсэн хүнээс үг сонс” гэж монголчууд ярьдаг. Та урилгаар Бакугийн форумд оролцоод иржээ. Энэхүү хурлын онцлог юу байв. Ямар асуудлыг голлож байр сууриа илэрхийлэв?

- Бакугийн форум бол олон жил зохион байгуулагдаж байгаа том арга хэмжээ. Энэ форумд олон улсын байгууллагын албан тушаалтнууд, улс орнуудын хариуцлагатай ажил алба хашиж байгаа хүмүүс мөн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүмүүс болоод ТББ-ын төлөөлөгчид, нийгэмд үйл ажиллагаагаараа, нэр төрөөрөө манлайлж байгаа хүмүүс уригдаж оролцдог форум. Миний хувьд хоёр дахь удаагаа  оролдож байна. Дэлхий даяар шинэ ёс журам тогтож байна. Энэ талаар Европын орнуудын төлөөлөгчид, Азиуд, АНУ-ын төлөөлөгчид ямар ямар байр суурь илэрхийлж байна вэ. Цаашдаа энэ үйл явц яаж өрнөх вэ, одоо өрнөж байгаа үйл явдал юугаараа анхаарал татаж, юугаараа өнгөрсөн түүхтэй ижилсэж, юугаараа ондоошиж байна вэ гэдэг асуудлаар ярилцлаа. Яг ний нуугүй хэлэхэд одоо болж байгаа үйл явдлыг тодорхойлж хэлэхэд хэцүү. Яагаад гэвэл нөхцөл байдал өдөр болгон өөрчлөгдөж, их өөрөөр өрнөж байна.  Энэ сонирхолтой цаг үед сонирхолтой форумд оролцоод  ирлээ.

-Таны хэлсэн үгийг тань уншсан. Гэхдээ тэрнээс өмнө нэг зүйлийг тодруулмаар байна. Азербайжан улс өөрөө их онцлогтой.  Тухайн улсын байгалийн баялгийн зохицуулалт,  ард иргэддээ хуваарилахдаа нэлээд өгөөжтэй улсын тоонд ордог юм байна лээ. Энэ форум маань энэ асуудалтай хэр уялдаж байсан бэ?

- Азербайжан бол амжилттай хөгжиж байгаа орон. Өөрсдийгөө ч ингэж үнэлж байгаа. Турк улстай ахан дүүсийн барилдлагатай. Үүх түүхээрээ үүсэл гарлаараа ч тэр. Тэд өнөөдрийн хүнд хэцүү нөхцөлд нэг нэгнийгээ дэмжиж амьдарч байна. Ирээдүйд ч гэсэн хамтран нэг нэгэндээ тусална гэдэг зарчмаар Турк улстай ойр дотно харилцаа тогтоосон. Өөрсдийнх нь хэлж байгаагаар бол бид нэг үндэстэн хоёр улс гэсэн зарчмаар оршиж байна.

Азербайжан өөрсдийгөө галын орон гэж нэрлэдэг. Яагаад гэхээр газар доороо байгалийн хий, нефтьтэй. Зарим газраа байгалийн хий, нефть нь газар дээрээ гарч ирдэг учраас ингэж нэрлэсэн байна. Мөн жуулчид их очдог, сонирхол татсан газар байна. Азербайжан нефтийн баялгаа ашиглах асуудлаар нэг тодорхой зарчмыг барьдаг. Тэр нь ерөөсөө төрийн өмчөөр л дамжуулж ашиглана, төрийн өмчөөр дамжуулж олборлоно, төрийн өмчөөр дамжиж борлуулна. Тийм учраас ашиг нь төрийн өмчийн компаниар дамжиж Азербайжаны баялгийн санд ордог. Тэр байгалийн баялгийн сангаараа дамжуулж төр нь тулгамдсан асуудлуудаа шийдэж байна. 

Энэ асуудалтай холбогдуулж олон зүйл хэлж болно. Гэхдээ цаг хэмнээд хоёрхон зүйлийг хэлчихье. Жишээлбэл, их дээд сургуулиудад тодорхой босго тавиад тэр босгоос дээгүүр оноо авсан оюутны сургалтын зардлыг тэр сангаасаа бүтэн даадаг. Мөн хэрэгтэй мэргэжлийнхээ жагсаалтыг төр засаг нь гаргаж шийдэж байна.

Гэхдээ энэ бол цоо шинэ зүйл биш. Дээр үед ч бид иймэрхүү маягаар их дээд сургуулийнхаа санхүүжилтийн асуудлыг, оюутны сургалтын төлбөрийн асуудлыг шийддэг байсан. Тухайлбал, 200 гаруй мянган залуучуудыг тухайн үеийн ЗХУ-д сургасан байдаг. ЗХУ-аас хөнгөлөлттэй зээл авсан. Тэр үед боловсон хүчнийг бэлдэх асуудалд их анхааралтай хандаж байсан. Оюутнаас болон гэр бүлээс нь ямар ч зардал гардаггүй, яваад сурдаг. Тэнд тодорхой мэргэжил эзэмшээд зогсохгүй сурах хугацаандаа оюутны цалин авдаг байсан. Азербайжанд яг тэгж сайн оюутнуудаа дэмжиж байна шүү дээ. Манайх бас тэгж зохицуулбал зүгээр байна гэж бодож байлаа.

-Азарбайжан байгалийн баялгаа зөв хуваарилж чадсан учраас хүчтэй улс орон болж хөгжиж байна-

Жишээлбэл, нарийн мэргэжлийн инженерүүдийг, эмч нарыг, орчин үеийн дэвшилтэт технологитой холбоотой мэргэжлийн хүмүүсийг тодорхой босго давсан оюутны зардлыг нь улсаас өгдөг. Нэмээд цалин өгдөг байвал яасан юм гэж. Яагаад гэхээр боловсрол гэдэг зүгээр нэг хувь хүний зардлын асуудал биш юм. Энэ бол улс орны боловсон хүчин, хүний нөөцийг бэлдэх, цаашлаад тусгаар тогтнолтой холбоотой хамгийн чухал асуудлын нэг. Төр засаг мөнгө гаргахгүй дандаа хувь хүн дээр үүрүүлээд байх нь зохимжгүй. БНХАУ, ОХУ гэхэд манай оюутнуудыг өөрсдөө Засгийн газрынхаа тэтгэлгээр сургаж байна. Бид болохоор оюутнууддаа сургахаас хөрөнгө, мөнгө дээрээ харам хандаад байна. 

Нөгөө талаар Азербайжаны хувьд  баялгийн сангаа ийм маягаар зохицуулж чадсан учраас хүчтэй улс болж чадсан гэж ярьж байна. Армен Азербайжан хоёр улсын хооронд Уулын Карабах гэсэн бүс нутгийн маргаан олон жилийн хугацаанд яригдаж байна. Олон улсын хууль тогтоомжоор бол Уулын Карабах Азербайжаны нутаг дэвсгэрт багтана гэсэн шийдвэр байдаг. Гэхдээ тэнд арменууд амьдарч байгаа учраас Армен улс Уулын Карабахыг дэмждэг. Тэр нь хэн ч хүлээн зөвшөөрөөгүй байхад биеэ даасан улс гэдгээ зарлачихсан. Тэнд байсан азербайжанчууд нь Уулын Карабахаас хөөгдөж туугдаад, Азербайжан дотроо болохоор дүрвэгсэд болчихсон. 1990-ээд оны эхээр болсон зэвсэгт мөргөлдөөний үеэр харамсалтай нь олон мянган хүн үхсэн байна. Тэр үед Уулын Карабак Арменуудын мэдэлд очсон. Гэхдээ хэдхэн жилийн өмнө Азербайжан энэ нутгаа буцааж авч их хүчтэй армитай болсон байна. Энэ үйл явдалд Турк улс тусалж, цэргийн хамтын ажиллагаагаа сайн хөгжүүлж чадсан байна.

Азербайжан мөнгөтэй байна. Энэ нь байгалийн баялгаа зөв зохицуулж чадсанд байгаа юм. Нийгэм нь, иргэд нь ирээдүйгээ их сайхан өөдрөгөөр харж байна. Өөрсдөө ч гэсэн хэрэв байгалийн баялгийг хувийн компаниудад өгсөн бол тэд л баяжна. Азербайжаны төр засаг оюутнуудаа сургаж чадахгүй дээр нь газар нутгаа буцааж авч чадахгүй байх байсан гэж тэд ярьж байна. Тэр утгаараа байгалийн баялаг гэдэг бол ерөөсөө тусгаар тогтнолтой маш их холбоотой баялаг юм.

Азербайжан ХХ зууны эхээр байгалийн баялгийг хувийн компаниудаар болон хувь хүмүүсээр дамжуулж гадаадынханд өгч байсан үе байна. Гэхдээ түүхийн үйл явцад баялаг нь өөрөө төрийн өмч гэдэг Үндсэн хуулийнхаа заалттай нийцүүлж, төрийн компани байгуулаад байгалийн баялгаа хамгийн зөв зүйтэй зохицуулжээ

Би байгалийн баялгийг Үндсэн хуульд нийцүүлж ойлгодог хүн

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд байгалийн баялагтай холбоотой тодорхой зүйл заалтууд бий.  Гэвч Ашигт малтмалын тухай хуультайгаа зөрүүтэй зүйл ажиглагддаг. Таны байр суурь ямар байдаг вэ?

-Би байгалийн баялгийг Үндсэн хуульд нийцүүлж ойлгодог хүн. Одоогийн Үндсэн хуулийн 6.1-д Байгалийн баялаг бол ард түмний мэдэлд төрийн хамгаалалтад байна гэсэн зохицуулалттай. Анх байгалийн баялаг бол төрийн өмч мөн гэж байсан. Сүүлд орсон нэмэлт өөрчлөлтөөр нийтийн өмч гэсэн өмчийн хэлбэрийг гаргаж ирээд төрийн өмчтэй хамт байна, нийтийн өмч болно. Ашиг нь Монголын ард түмэнд очно гэсэн утга агуулга бүхий нэмэлт өөрчлөлт орсон.

Харамсалтай нь, байгалийн баялаг тойрсон маргаан эрүүл саруул биш, бие биеийгээ үзэн ядах, нэг нэгэнтэйгээ хонь чоно болох тийм хэлбэр рүү орж байна. Гэхдээ энэ бол дэлхийд байдаг л маргаан. Монголд ч байгаа юм биш. Тэгэхлээр манай улстөрчид энэ маргааныг үзэл баримтлалын ялгаа, эрүүл саруул маргаанаар хэлэлцээд ард түмэн нь өөрөө шийддэг, тэр маргааныг хагалдаг байх ёстой. Гэтэл бид ард түмнээрээ шийдүүлэхгүй,  ийм байх ёстой гэж ард түмэндээ тулгаад байна. Эрүүл хэлэлцүүлэг хийхгүйгээр бие биеийгээ доромжилж, хэлэх хэлэхгүй үгээр харааж байна. Энэ бол буруу.  

Энэ юунаас эхлэлтэй вэ гэхээр 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар байгалийн баялгийг авах гэсэн МАНАН бүлэглэлийнхэн намайг луйвраар унагаасан. Ц.Элбэгдорж нарын хүмүүс улайрч “Байгалийн баялгийг Үндсэн хуулийн 6.1-ийн дагуу ард түмний мэдэлд төрийн өмчид байна” гэсэн заалтыг хэрэгжүүлэх ёстой” гэж үзэж байсан намайг шоронд хийсэн. Тэгээд энэ асуудлыг нэг мөсөн хаах оролдлогуудыг хийсэн. Хэдийгээр Үндсэн хуульд ард түмний мэдэлд гэж бичсэн байдаг ч түүнийг захиран зарцуулах бол тухайн үеийн Засгийн газрын шийдэх асуудал гэдэг маягаар гуйвуулж ойлгосон.

Тэр үед би, Н.Энхбаярыг шоронд хийлээ гээд асуудал шийдэгдэхгүй ээ. Дэлхийд байгалийн баялаг гэдэг зүйлийг ард түмэн их өөрөөр үздэг юм аа. Бусад өмчөөс нь ялгадаг юм. Бусад өмчтэй ард түмэн нэг их маргалддаггүй. Байгалийн баялаг бол баялаг бүтээгч биш байгалийн баялаг. Тэртээ тэргүй тэр газруудаар алт нь байна. Тэр геологийн хайгуул шинжлэх ухааны дагуу ашиглахаар алт, зэс байгаа гэдгийг Монголын ард түмэн мэдэж байгаа.

“Эрдэнэт”-ийн уурхайг нээхээс өмнө тэндээс оюу, эрдэнийн чулуу олддог байсан учраас “Эрдэнэт”-ийн овоо гэж нэрлэсэн байсан шүү дээ. Оюутолгойг ч Монголын ард түмэн мэдэж л байсан. Тэндээс оюу олддог байсан учраас Оюутолгой гэж нэрлэсэн байна. Оюу олдсон газар юу байдаг вэ гэхээр зэс байдаг. Тиймээс тэр баялгийг нийтийн эрх ашгийн төлөө захиран зарцуулахгүй бол ард түмэн үргэлжийн гомдолтой байдаг.

Тийм учраас үүнийг бид заавал нэг нэгнийгээ шоронд хийх маягаар биш эрүүл саруул мэтгэлцээд, маргалдаад түүнийг нь ард түмэн хагалан шийддэг. Ийм л зарчмаар шийдэх ёстой гэж би боддог. Ер нь өмчийн тухай ойлголтыг арай илүү нарийн зохицуулах нь зүйтэй. Зөвхөн хоёр төрлийн өмч байдаг. Төрийн эсвэл хувийн гэсэн ийм бүдүүлэг ойлголтоосоо салъя. Дундын өмч гэдэг ойлголт байна. Дундын өмч гэж юу юм бэ гэхлээр бэлчээр. Тэр бэлчээрийг нэг айл л эзэмшээд өмчлөөд хувьчилж чаддаггүй шүү дээ. Яагаад гэвэл өвөл зуд болно, зун ган болно. Тэгэхээр зудтай газар бол мал маллахын аргагүй шүү дээ. Тэгэхлээр өөр газар очиж малаа бэлчээхээр тэр бэлчээрийг нь хувьчилчихсан байвал бөөн хэрүүл маргаан болно. Тэрэнтэй адилхан байгалийн баялаг бол дундын өмч байх ёстой. Дундын өмч гэж юу юм бэ гэхээр төрийн өмчтэй их ойрхон очиж буугаад байгаа юм.

Рояалти гэдэг нь байгалийн баялгийг ашигласны төлбөр шүү дээ. Хаа байсан Бельгид байгаа хаан Конгод байгаа байгалийн баялгийг ашиглах, тэнд хөрөнгө оруулах зав байхгүй, дэндүү хол байгаа учраас ямар нэгэн компанид эрхээ шилжүүлээд Конгод байгаа алтыг байна уу, зэс нь байна уу олборлоод ир. Тэгэхдээ чи надад миний хувийг өг гэж л дээ. Тэгээд рояалти гэдэг ойлголт гарч ирсэн байна. Ингэж явсаар хүн төрөлхтөн ХХ зууны төгсгөлд ХХI зууны эхэнд төр бол хаан биш, нам биш, олигархууд биш, эсвэл эрх мэдэлтнүүд мөнгөтэй хүмүүсийн нийлсэн бүлэглэл биш. Төр бол ерөөсөө ард түмэн гэдгийг ойлгож. Яагаад гэвэл ард түмэн өөрөө төрийг сонгодог шүү дээ.

Баялгийн тухай ойлголт төрийн тухай ойлголттой хамт хөгжих ёстой юм

-Тийм ч учраас Үндсэн хууль дээр яг түүнийг тодотгоод өгчихсөн байна шүү дээ

-Тийм. Бельгийн хаан бол сонгогдохгүй нь байна шүү дээ. Тэр удмаараа, төрөхдөө л хаан байсан. Одоо угсаа залгамжлагч, хунтайж болж төрөөд хаан болчихдог. Тэгвэл орчин үед төрийн тухай ойлголт өөрчлөгдөөд төр засаг бол хаан биш, нам биш, МАНАН биш, бүлэглэл биш.

Ард түмэн юм байна гэдгийг ойлгосон байна. Энэ ойлголтын хүрээнд төрийн өмч гэдэг ойлголт дундын өмч гэдэг ойлголттой ч ойрхон очсон байна. Нэг жишээ хэлье. Норвег бол хамгийн баян улс. Нэг хүнд ногдож байгаа ДНБ нь бараг 130 мянган ам.доллар байгаа. Яагаад гэвэл байгалийн баялгаа  зөв зүйтэй зохицуулж чадсан. Норвегийн төрийн өмчийн компани нь баялгийнхаа бүх лицензийг аваад, өөрөө олборлоод, борлуулаад, өмчлөөд явж байгаа. Тэр орлогоо байгалийн баялгийн сандаа цуглуулаад тэтгэврийн сан гэж байгуулсан. Тэр тэтгэврийн санд одоо бараг 1-2 триллион ам.доллар буюу 1-2 их наяд ам.доллар цугларч байна шүү дээ. Тэр утгаараа Норвегийн ард түмэн тэтгэврийнхээ асуудалд санаа зовохгүй байна. Дээд боловсролын зардлыг нь Норвегийн Засгийн газар дааж байна. Эрүүл мэндийн үйлчилгээ нь үнэгүй. Орон сууцны асуудалд нь төр засаг нь дэмжлэг үзүүлж байна. Тийм учраас энэ байгалийн баялгийн тухай ойлголт төрийн тухай ойлголттой хамт хөгжих ёстой юм.

Манайд харамсалтай нь энэ бүхнийг ойлгоогүй байна. Өөрсдийгөө төр засаг гэж боддог дарга нартай байх юм уу, үгүй бол төр засаг гэж боддог намтай байх юм уу. Төр засаг гэж боддог эрх мэдэлтнүүд ба хувийн томоохон компаниудын нийлсэн МАНАН бүлэглэл байх юм уу. Тэд нар бид бол ард түмнээс өмнө ард түмнээс илүү эрх мэдэлтэй гэж андуурч бодож. Ингээд өмчийг ч гэсэн бид нар давуу эрхээр авах ёстой гээд байгалийн баялгийг өөрсдөө аваад байна шүү дээ.

-Хууль дээрээсээ хүртэл үүнийг хийж байгаад авчихсан юм шиг дүр зураг ажиглагдаад байдаг шүү дээ?

-Дундын өмч гэдэг ойлголт маань өөрөө хөгжих ёстой. Төрийн өмч дундын өмч хоёр хоорондоо бараг агаар нэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хувийн өмч гэдэг бол хувь хүн өөрөө бүтээж чадвал хувьдаа, өөртөө авах эрхтэй. Тэрийг нь хэн ч булаацалдах хэрэггүй. Тийм учраас байгалийн баялгаа Үндсэн хуульдаа нийцүүлж буцааж авах гэж байгаа энэ процессыг хувийн өмч рүү дайрч байгаа гэж хэлж болохгүй. 

Хууль засаж байгаад, хуйвалдаж байгаад, хууль зөрчиж байгаад бүлэглэлийн нэг төлөөлөгч болсон компанид ч юм уу, хүнд оччихсон баялгийг хуулийн завхралыг засаж, хууль зөрчсөн байдлыг тогтоож, буцаж төр өөрийнхөө өмчлөлд авах гэж байна

Үнэн хэрэг дээрээ төрийн өмч гэдэг бол ард түмний өмч гэж ойлгох хэрэгтэй. Яваандаа төрийн өмч гэдэг ойлголтыг ард түмний өмч гэж засах хэрэгтэй. Харамсалтай нь дундын өмч гэдэг ойлголтыг ойлгодоггүй,  зөвхөн төрийн өмч ба хувийн өмч гэж ойлгодог улсууд маргалдаад байна. 

Энэ байгалийн баялгийг ард түмэндээ буцааж өгөх гэж байна гэдгийг эсэргүүцээд хувийн компани руу дайрч байгаа юм шигээр мушгин гуйвуулж дайраад байна. Ингэж худлаа адилтгал бий болгож болохгүй. Үүнийг заавал хэн нэгнийгээ шоронд хийх маягаар биш сайхан мэтгэлцээд  ард түмнээрээ санал хураалгах ёстой. Энэ байгалийн баялаг тэртээ тэргүй хэн нэгэн хүний оролцоогүйгээр бий болчихсон баялаг учраас нийт ард түмний өмч мөн үү, үгүй бол зөвшөөрлийг нь сайн муу арга хэрэглэж байгаад, хууль засаж байгаад, хууль гуйвуулж байгаад, хууль зөрчиж байгаад авчихсан хүний өмч мөн үү гэдгийг бол ард түмэн хагалаг л дээ. Ард түмэн энэ дээр шударга шийдэх ёстой.  Норвегийн жишээ ч үүнийг баталж байна. Катарын жишээ энийг баталж байна. Азербайжаны жишээ энийг баталж байна. Тийм учраас энэ бол философийн асуудал. Энэ бол өмчийн тухай ойлголтын асуудал. Зөв буруу ойлголтын тухай асуудал. Түүнээс биш баялаг бүтээгчээс ямар нэгэн юм булааж байгаа үгүй  бол булаахгүй байгаа тухай асуудал ерөөсөө биш юм. 

Бид одоо яаралтай байгалийн баялгийг ард түмний мэдэлд буцааж өгөх ёстой. Хууль зөрчсөн байвал зөрчсөн үйл ажиллагааг таслан зогсоогоод жинхэнэ ард түмнийх нь өмчийг төрийнх нь өмчид нь Үндсэн хуульдаа нийцүүлж авах ёстой. Жишээлбэл, сүүлийн үед Ухаа худгийн асуудлаар маргалдаад байх шиг байна. Ухаа худгийг би дэндүү сайн гэж хэлж хэлэх нь юу юм. Гэхдээ ямар нэгэн байдлаар бас мэднэ.

“Хуульд зориуд зохицуулалт хийж, төрийн бүх лицензүүдийг авчихсан”

-Үүнийг төр рүү авах процесс таны үед эхэлж байсан байна. Гэвч байгалийн баялгийг хэдэн хүн авчихсан ийм дүр зураг монголд байсаар байна?

- БНМАУ гэж байхад 1990 оноос өмнө Тавантолгойн ордыг судлаад энд асар их хэмжээний сайн чанарын нүүрс байна гэдгийг төсвийн зардлаар тогтоочихсон байгаа. 5-6 тэрбум тонн хэмжээтэй коксжих нүүрс байна гэдгийг шүү дээ. Ингээд 1990 он эхэлсэн, дэлхий бужигнасан. Монгол Улсын геополитикийн байдал өөрчлөгдсөн. Далайд гарцгүй хоёр том гүрнээр хүрээлэгдсэн байгаль цаг уурын нэлээн хатуухан уур амьсгалтай ийм улс шүү дээ. 

Би санадаг юм. 1992 онд П.Очирбат агсан Ерөнхийлөгч байхад би Соёлын сайд байсан. Тэгээд 1994 онд П.Очирбат гуай Энэтхэгт улсад айлчлал хийхэд би айлчлалын бүрэлдэхүүнд нь явж байлаа. Тэр үед П.Очирбат гуай “Таван толгойн ордыг та нар хөрөнгө оруулж Монголын төр засагтай хамтарч ашиглаач ээ”  гэдэг саналыг тавьж байсан. Оросын талд ч тавьж байсан. Би хоёр чихээрээ сонсож байсан. 

Тэр үед Энэтхэгийн тал ч, Оросын тал ч юун хөрөнгө оруулалт хийх өөрсдөө бужигнаж байсан үе л дээ. Энэтхэг шинэ нөхцөл байдалд дасаж хөгжих бодлогоо тодорхойлж байсан учраас сонсоод л өнгөрсөн.

1997 онд бол Ардчилсан холбоо эвсэл Засгийн эрх барьж байхдаа байгалийн баялагтай холбоотой,  ашигт малтмалтай холбоотой хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийсэн. Тэр нэмэлт өөрчлөлтөөр хэн хамгийн түрүүнд лиценз авах өргөдлөө өгнө, тэрэнд лицензийг шууд өгнө гэсэн ийм зохицуулалт хийчихсэн. Одоо зохицуулалт орохоор яах уу. Хамгийн түрүүнд Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газарт байгаа хүмүүс ямар орд хамгийн нөөцтэй билээ гэдгийг мэднэ шүү дээ. Тийм биз дээ.

-Тийм ээ?

- Үгүй бол тэр мэдээлэлд ойрхон хүмүүсийн найз нар мэднэ. Ингээд тухайн үед Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газрын дарга нар болоод тэд нарын найз нар хамгийн ашигтай лицензүүдийг авчихсан.  Хуульд зориуд тийм зохицуулалт хийгээд авчхаж байна шүү дээ. Тэгэхлээр энэ хуулиар дамжуулж өөртөө давуу эрхийг бий болгож. Түүнээс  биш жирийн Дорж, Долгор гэдэг хүн таван толгойн  орд доор хэдэн тонн нүүрс байгаа гэдгийг ч мэдэхгүй шүү дээ. Ингээд Таван толгой мэтийн хамгийн ашигтай лицензүүдийг мэдээлэлд ойрхон байсан хүмүүс, хувь ажилтан, Ашигт малтмал эрхлэх газрын дарга нар удирдлагууд, тэд нарын найз нар авчихсан байна.

Тэд Таван толгойн орд бол үнэхээр гайхалтай орд гэдгийг бол бүгдээрээ мэдэж байсан. Цаг нь болохоор үнэхээр гайхалтай ашиг орлого авчирна гэдэг нь ойлгомжтой байсан. Тэгээд би  Ерөнхий сайд болоод энэ асуудлыг эхлээд нэг судалсангүй. Тэр үед Ардчилсан холбоо эвсэл улс орныг удирдахдаа олигтой удирдаж чадаагүйгээс болоод цалингаа тавьж чаддаггүй, тэтгэврээ тавьж чаддаггүй, төсвийн орлого нь ерөөсөө бүрдэхгүй,  ОУВС, Дэлхийн банк зэрэг байгууллагын тусгай анхааралд орчихсон байсан. Бид нар эхлээд энэ бүхнийг засахаар ажиллаад дараа нь хөрөнгө оруулалтыг татъя гэсэн байгалийн баялаг дээр боломжтой байсан. Гадаадынхан ч хөрөнгө оруулъя гэсэн санал хэлж эхэлсэн. Гэтэл улсад ямар ч лиценз байдаггүй, тарчихсан. Тэгэхлээр би нэг юм бодож байна шүү дээ. 

Ерөөсөө улсын зардлаар геологийн хайгуул хийгээд нөөцийг нь тогтоочихсон ордыг улс л захиран зарцуулах ёстой юм байна. Хувьд өгдөг нь буруу байжээ гэж бодсон. Тэр үед Сү.Батболд лицензийн нэг эзэн байсан. Түүнээс төрдөө буцааж өгөхийг аргадсан, шахсан, шаардсан. Ингээд Сү.Батболд бол ойлгосон

Гэхдээ Сү.Батболд бол өөрөө үүнийг хөрөнгө оруулалт татъя гэж бизнесийн талаас нь бодсон. Нөгөө талаар улс төрийнхөө хэл амыг даръя гээд тэр үеийн Хувьсгалт намынхан болон АН-ын нөлөө бүхий хүмүүст энэ лицензийг эзэмших ажилд хамтран орооч ээ гэсэн ийм санал тавиад тэд нар орчихсон байсан. Тэгэхээр нь би “Ингэж болохгүй ээ.  Энэ жинхэнэ олигарх төв бий болж байна.  Эрх мэдэлтнүүд албан тушаалтнууд хамтраад байгалийн баялгийг дундаа захиран зарцуулна гэдэг нь буруу байна. Хүмүүсээ гарга” гэсэн.

Тэгээд Сү.Батболд бол гаргасан. Тэр хүн “Ямар ч гэсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр тэгж шаардаж байна,  Та нарыг гаргана аа” гэсэн. Би тэрийг тэр үедээ анзаараагүй байна, тэр үедээ  мэдээж хэрэг олон хүний дургүйцэл төрүүлсэн юм шиг байгаа юм. Тэд нарыг унтахдаа тэрбумтан болчихлоо гэж зүүдэлж байхад нь би тэрийг нь булааж авч байгаа юм шиг санагдсан байж магадгүй. Би булааж авсан биш шударга ёс үнэн зөвийг тогтооё гэж. Байгалийн баялгийг ард түмэндээ өгөх алхам хийх гэж оролдож байгаа нь тэр.

“С.Баяр надад “Ухаа худаг” гэдэг хэсгийг “MCS”-д өгье гэж танилцуулсан”

-Гэтэл нөгөө хүмүүст дургүй нь хүрнэ шүү дээ?

-Тийм. Би сүүлд шоронд орсон түүхээ бодоод байсан чинь ер нь тэр үетэй холбоотой гэж бодсон. Ингээд төр засаг буцааж авсан.

Гэтэл С.Баярын Засгийн газрын үед С.Баяр надад “Ухаа худаг” гэдэг хэсгийг “MCS”-д өгье гэж танилцуулсан. Тэр үед  би дургүйцсэн. “Үгүй ээ болохгүй, яагаад тэгж байгаа юм. Яагаад тэгж салгаж байгаа юм.  Нэгдүгээрт салгаж болохгүй. Энэ бол том орд. Хоёрдугаарт эд нар чинь юу ч хийгээгүй. Тэгээд яагаад ингээд авчхаж байгаа юм” гэсэн.

Гэтэл “Яах вэ энд хөрөнгө оруулсан юм байна лээ” гэж байна. “Хөрөнгө оруулаагүй ээ. Зүгээр лицензийн төлбөрийг нь төлнө гэж хөрөнгө оруулж байгаа биш тэрийг хөрөнгө оруулсан гэж тооцож болохгүй. Лицензийн төлбөрийг нь зүгээр мөнгөөр л буцаагаад өгчих. Ингэж болохгүй.  Энэ бол жинхэнэ албан тушаалаа хэтрүүлсэн хууль бус үйлдэл болно” гэж хэлсэн.

Тэгээд С.Баяр Ерөнхий сайд “Би тэгвэл судалж байгаад танд танилцуулъя” гэж хэлсэн. Тэгээд намайг сонгуульд унагаасан шүү дээ. Ингээд МАНАН-гийнханы араас нь нэхэж хөөцөлдөх юм байхгүй болсон. Би байсан бол одоо тэрийг нэхэж хөөцөлдсөөр байгаад “Ухаа худаг”-ийг буцаах байсан.

Ингээд “Ухаа худаг”-аа тэд авчихсан. Одоо үүнийгээ өөрсдөө тайлбарлахдаа их хөрөнгө оруулсан.  Тэрний төлбөр давсан ч гэдэг юм уу, үгүй бол хувийн өмч рүү битгий дайр гээд байдаг. Хууль шүүхийн байгууллагыг нь худалдаж аваад, нам дотор өөр өөрийнхөө төлөөний хүмүүсийг бий болгож, УИХ-д гишүүн болгож суулгаад Засгийн газрын гишүүн болгоод тэгээд МАНАН гэдэг бүлэглэлийг үүсгэсэн. 

Байгалийн баялгийг ард түмнээс булааж, дээрэмдэж, хулгайлж аваад захиран зарцуулах ажлыг явуулж эхэлсэн байхгүй юу.

Тэгээд бас дахиад нэг хуулийн өөрчлөлт хийсэн байгаа. Үндсэн хуулийн 6.1-д байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд төрийн хамгаалалтад гэсэн байгаа.  6.2-т бол төрийн өмч гэсэн. Ингээд нэмэлт өөрчлөлтөөр нийтийн өмч гэсэн. 2006, 2007 онд Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Тухайн үед би Таван толгойн ордыг л буцааж авах гэж хөөцөлдөж байсан.

Гэтэл энд нар баялгаа яаж хуулийн дагуу өөрсдөө авч үлдэх вэ гэдэг зохицуулалтыг хийсэн. Тэгээд тэд улсын зардлаар геологийн хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон ордын 50 хүртэлх хувийг нь төр авч болно, төрийн өмчид байлгаж болно гэсэн зохицуулалт хийсэн. Ингээд үндсэн хуулиа зөрчөөд хуулиар хувьчилчхаж байгаа байхгүй юу. Үндсэн хуульд бол төрийн өмч байна гэж заасан байхад Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулчихсан МАНАН-гийнхан. Тэгээд төрийн өмчийг төрийн зардлаар буюу төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж байгаад олсон том ордын 50 хүртэлх хувь гэж байгаа юм. Тэгэхээр 49.9 гэсэн үг шүү дээ. Төрийн өмчид байж болно гээд.

Ингээд хувийнханд өгөх хууль эрх зүйн үндсээ бэлдэж байна шүү дээ. Өөрсдийнхөө зардлаар геологийн хайгуул хийж байгаад олсон бол 34 хувь хүртэлх гэж байгаа шүү. Энэ нь 33.9 хувь хүртэлх хувийг төрийн өмчид байлгана гэсэн үг. Ийм хачин зохицуулалт хийсэн байна шүү дээ. Тэгэхээр МАНАН бүлэглэл байгалийн баялаг дээр маш их анхааралтай ажилласан байгаа биз. Бүүр нарийвчлалтай ажилласан. Маш их шуналтай ажилласан. Маш их хууль зөрчиж ажилласан.

Олигархижсан, МАНАНЖСАН улс орон хэвээрээ байж болохгүй

-Хуулийг өөртөө нийцүүлнэ гэдэг бол маш нарийн төлөвлөгөөтэй, зохион байгуулалттай ажиллажээ?

-Сонгуулиа ч тэрэнд нийцүүлсэн байгаа юм. Сонгуулиар хэнийг унагах вэ. Хэнийг гаргаж ирэх вэ. Аль компанийн хүмүүсийг УИХ-д оруулах вэ. Ямар Засгийн газар байгуулах вэ гээд л. Энэ бүхнийг зохицуулж байж байгалийн баялгийг өөрсдөдөө  авч үлдсэн байна шүү дээ.

“Ухаа худаг” бол хамгийн багадаа 500 сая тонн дээд зэргийн чанарын коксжих нүүрс байхгүй юу. Тэгэхээр тэр хүмүүс бухимдаад байгаа нь аргагүй шүү дээ. Энэ чинь Таван толгойн бүлэг ордын өрөм нь юм. Таван толгойн  том орд дотроо байгаа хамгийн одоо сор болсон хэсэг нь. Тэр өрмийг нь түүж иддэг

Би ордыг олж байсан геологичидтой уулзаж байсан л даа. Тэд нар олчхоод ингэж байсан юм байна лээ. Зарим газраа эрчим хүчний нүүрс их байгаа. 6-7 мянган кило калори, зарим газраа бол 7-8 мянган килокалоритой буюу коксжих нүүрс байгаа. Тэгэхлээр бид зөвхөн коксжих нүүрсийг нь зараад эрчим хүчний нүүрсээ зарахгүй байх юм бол энэ орд бол өөрөө утгагүй болно. Тийм учраас хольж зарах ёстой. Ингэж байж жинхэнэ 5-6 тэрбум нь бүгдээрээ борлогдоно. Тэгж байж их хэмжээний мөнгийг Монголын төсөвт баялгийн санд ингэж төвлөрүүлж чадна.

Гэтэл харамсалтай нь үүнийг зөрчөөд мэргэжлийн хүмүүсийн энэ санааг ойлгохгүй, шуналдаа автаад хамгийн дээд талын өрмийг нь хувааж аваад байж санахгүй. Эрчим хүчний нүүрсийг нь үлдээж болохгүй юм. Тийм учраас энэ бол ерөөсөө Үндсэн хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа. Энэ бол зохион байгуулалттай МАНАН гэдэг бүлэглэлийн хийсэн ажил. Одоо үүнийг буцаагаад авах ёстой төрд авах ёстой.

О.Алтангэрэл сайд шахаанд орохлоор аргагүйн эрхэнд тэгж ярьсан байж магадгүй. Үүнийг андуураад үгүй бол зориуд мэдэн будилаад өмч рүү халдаж байгаа юм шигээр худлаа тайлбарлаад тэгээд хувийн өмчийг булаагаад авах гэж байгаа юм зүйл яриад байгаа.

-Харин тэгж яриад байгаа байхгүй юу. “МCS” гэдэг гэдэг тэр хувийн компанийн эзэмшиж байгаа хөрөнгийг хураах гээд байна. Ийм тохиолдол дэлхийд байхгүй гээд л?

-Үндсэн хуулийн 6.1-д бол төрийн өмч ард түмний мэдэлд төрийн хамгаалалтад байна гэж байгаа.  6.2-т бол төрийн өмч байна гээд зарлачихсан байна. Дээр нь улсын зардлаар геологийн хайгуул хийж ордыг нь тогтоосон байна. Мөн хууль зөрчиж олгосон байна.

Энэ бүхнээс юу харагдаж байна гэхээр буцааж авахаас өөр аргагүй. Тэд нартай хэлэлцээр хийгээд л 34 хувь ч гэнэ үү. Тэр 34 хувь чинь бол одоогийн байгаа луйвардаж, хуйвалдаж хийсэн хуулиараа бол геологийн хайгуулыг өөрсдөө хийгээд нөөцийг нь тогтоочихсон бол 34 хувь хүртэл гээд байгаа шүү дээ.

Улсын зардлаар бол 50 хувь хүртэл гээд байгаа юм. Тэгвэл ядаж 50 хувь хүртэл гэж ярих юм. Гэтэл яагаад ч юм 34 гэж яриад байна лээ л дээ. Тэр бол хүн рүү зориуд бодлоготойгоор дайраад мөнгө төгрөг төлж дайрч байж магадгүй, үгүй бол ард түмний тархи толгойг эргүүлж дайрч магадгүй.

Ямар ч гэсэн ингээд дайраад байхад Хууль зүйн сайд маань хуулиа хүртэл мартаад будилаад 34 хувийн тухай яриад эхэлж байна лээ. Тэгж болохгүй, зүгээр буцаагаад авах ёстой. Хувийн компанийн ажилчид яах ч үгүй. “Эрдэнэс Монгол”- ын мэдэлд шилжээд ажлаа хийнэ.

Энэ “Ухаа худаг” бол Таван толгойн орд дотроо том. Тэгэхээр ажилчид нь халагдах ч юм уу, инженерийн хүмүүс нь хохирох ч юм уу тийм асуудал байхгүй. Зүгээр л эзэн солигдоно. Яагаад гэвэл хууль зөрчиж авсан эзнийг одоо хуулийн дагуу “Эзэн нь юм аа мэдэж эрэг усаа шахна аа” гэдэг зарчмаар л авах ёстой. Тэр эзэн нь ард түмэн юм.

Ард түмэндээ буцааж өгье. Тэндээс олдсон орлогыг нь баялгийн сандаа төвлөрүүлье. Байгалийн баялгийн сангаараа магадгүй дээд боловсролыг үнэгүй болгох, эрүүл мэндийн зардлыг хөнгөлөх,  залуу гэр бүлүүдэд тодорхой хэмжээний орон сууцны туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Цаашлаад зөв зүйтэй хөрөнгө оруулалтын бодлого явуулж чадвал шинэ дэвшилтэй технологийг нэвтрүүлэх, залуучуудынхаа старт-аппуудыг дэмжих. Ийм үйл ажиллагаа явуулах бололцоотой болно.

Тэгэхгүйгээр бид баялагтай нэртэй үнэн хэрэг дээрээ өөрсдөө захиран зарцуулж чаддаггүй. Тэгээд төрийн өндөр албан тушаалд очсон хүмүүс нь хувийн компаниудтай нийлж хуйвалдаад ард түмний дундын өмчийг захиран зарцуулдаг байж болохгүй. Ийм олигархижсан, МАНАНЖСАН улс орон хэвээрээ байж болохгүй.

Ийм том компанийг ингэж болдог юм уу гэж асууж байна. Болно. Би дандаа тодорхой бодитой зүйл яриад байна шүү дээ. Миний ярьсан зүйл дотор нэг ч тийм худлаа зохиосон баримттай юм байхгүй.  Би бол тэр эзэнтэй нь хэлж байна.

Ерөнхий сайд байсан С.Баяр тухайн үед ийм буруу шийдвэр гаргаж байсныг би хэлж байсан. “Ухаа худаг”-тай холбоотой Тавантолгойтой холбоотой геологийн хайгуулын зардлыг хэн гаргаж байсан,  хуульд МАНАН бүлэглэл  яаж өөрчлөлт оруулж байсан тэр бүгд баримттай. 1997 оны хуульд тийм заалт байна уу, 2006, 2007 оны Ашигт малтмалын тухай хуульд тийм заалт оруулсан байна уу үгүй юу. Дээр нь Үндсэн хуулийн 6.1, 6.2-т тийм заалт байна уу, үгүй юу гэдгийг бүгдээрэнг нь үзэх хэрэгтэй.

Үргэлжлэл бий.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

---