Дипломат албанд 36 жил алба хаахдаа, атташегаас газрын захирал, Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд хэмээх хамгийн дээд цол хүртэл ажилласан, ахмад дипломатч Т.Залаа-Уулыг “Live talk” булангийн ээлжит зочноор хүндэтгэн урьж ярилцлаа.

 

• Өвөрхангай аймгийн Уянга суманд төрсөн.
• Уянга сумын 8-н жил, Арвайхээрийн 10-н жилийн сургууль, Бухарестийн Их сургууль, Улаанбаатарт МЛИС-ийг тус тус төгссөн.
• Шинэ Зеландын нийслэл Веллингтон хотын "Виктория" Их сургуульд суралцсан.
• Москва, Кайрын Дипломат академи, АНУ-ын Нью Портын Олон улсын эрх зүй судлалын батлан хамгаалахын институтэд тус тус мэргэжил дээшлүүлсэн.
• 1980-2001, 2004-2009 онд Гадаад хэргийн яаманд атташегаас зөвлөх, хэлтэс, газрын дарга, сайдын зөвлөлийн гишүүний алба хашсан.
• 1983-1986 онд Бухарест дэх Монгол Улсын ЭСЯ-нд гуравдугаар нарийн бичгийн дарга, 1993-1997 онд Монгол Улсын Хэргийг Румын Улсад хамаарагч, 2001-2004 онд Монгол Улсаас Энэтхэг Улсад суугаа Элчин сайдын яаманд зөвлөхөөр тус тус ажилласан.
• 2009-2014 онд Монгол Улсаас Канад Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд
• 2015 оноос ГХЯ-ны ТЗУГ-т хэлтсийн дарга
• "Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин" дипломат цолтой. Ертөнц дахины Энхтайваны Холбооны Энхийн элчин сайд
• Монгол төрийн "Алтан гадас" одон, МоАХ-ны "Эрх чөлөөний одон", "Тусгаар тогтнолын одон", Ардын хувьсгалын медалиудаар шагнагдсан.
• Румын, орос, англи хэлтэй.
• "Элчин сайд нарын дунд ганцаараа", "Энэ гарагийнхан" румын хэлээр хэвлэгдсэн 2 номын хамтран зохиогч. Түүний "Насан багийн дурсамж" ном 2007 онд, "Ээдрээт цагийн элч" ном 2008 онд тус тус хэвлэгдсэн. 

 

ДИПЛОМАТ АЛБА БОЛ МЭРГЭЖИЛ БӨГӨӨД УРЛАГ ЮМ

-Таны нэр их содон юм. Ямар утга агуулгатай нэр вэ. Ер нь та төрсөн нутаг ус, эцэг, эхийнхээ тухай эхлээд ярихгүй юу?

-Би Өвөрхангай аймгийн Уянга суманд төрж, өссөн. Үзэсгэлэнт Найман нуур хүрэх замд Залаа-Уул гэж уул бий. Тэр уулын эсрэг талын Хустын энгэр гэдэг газар бол миний унасан газар юм. Иймд эцэг, эх маань Залаа-Уул гэдэг нэрийг надад хайрлажээ. Аав, ээж маань жирийн малчин хүмүүс. Уянга сумын Бадрал нэгдлийг байгуулахад ууган гишүүн нь болж байсан. Би эцэг, эхээс 11-үүлээ. Айлын хамгийн ууган нь.

Тэр үеийн хүүхдүүдийн адил Уянга сумын найман жил, Арвайхээрийн арван жилийг төгссөн. Арван жилдээ онц сурсан л даа. Тухайн үеийн Гадаад явдлын яам малчин, ажилчны, сурлага сайтай хүүхдүүдийг гадаадад олон улсын харилцааны чиглэлээр сургая гэсэн бодлого шийдвэр гаргасны дагуу би Өвөрхангай аймгаас оролцон шалгарч, Румыны Бухарестийн их сургуульд таван жил суралцсан. Тухайн үед манай улс 70 орчим оронтой дипломат харилцаатай боловчиг манай хамтын ажиллагааны гол улсууд бол ЗХУ тэргүүтэй социалист хамтын нөхөрлөлийн орнууд байсан юм. Иймд намайг Румын болон Балканы хойгоор мэргэшсэн мэргэжилтэн болгож бэлдсэн. 1980 онд ГХЯ-ны босгыг алхаж байлаа.

-ГХЯ-нд ажилласан 36 жилийн хугацаанд хичнээн Гадаад хэргийн сайдын удирдлагад ажиллав. Хэн, хэнээс хамгийн их суралцаж байв?

-Дипломат алба бол мэргэжил бөгөөд урлаг гэж би боддог. Намайг төгсөж очиход ГЯЯ-ны сайдаар М.Дүгэрсүрэн, орлогч сайд Ж.Банзар, нэгдүгээр орлогч Д.Ёндон, орлогч сайд С.Дамбадаржаа нар байсан. Энэ хүмүүсээс маш их зүйл сурсан. ГЯЯ тэр үед маш зохион байгуулалт сайтай, ажил нь маш зүгширсэн, хүмүүсийн хийх ажил нь нэн тодорхой байсан. ГЯЯ-ны сайд байсан М.Дүгэрсүрэн гуай хахир хатуу хүн байсан уу гэвэл байсан. Гэхдээ тэр нь залуусыг сургахын төлөө байсан.

Бид нар өглөө ажилдаа ирээд “Правда” болон “Үнэн” сонины тэргүүн өгүүллийг уншдаг байв. Дипломат албаны хүмүүсийг олон улсын тулгамдсан асуудлыг мэддэг, дүн шинжилгээ хийдэг, үүнийгээ дээд удирдлагууддаа уламжилдаг, түүнийг нь зөвшөөрөх, эс зөвшөөрөхийг удирдлагын түвшинд ярилцаад бодлого болгон гаргадаг байв.

Дипломатуудыг маш сайн сурган, бэлддэг байсан. Би гэхэд 1980-90 оны хооронд маш идэвхтэй сурсан. Марксизм-Ленинизмын их сургуульд дөрвөн жил суралцаж төгссөн. ЗХУ, Шинэ Зеланд, АНУ-ын академи, их сургуулиудад суралцсан. Гуравдугаар нарийн бичгийн даргаас Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд хүртэлх цолыг шат дараалан авсан. Цол үсэрнэ гэж байхгүй. Гэтэл өнөөдөр энэ шат дамжлага нураад уначихлаа. Хэн ч өнөөдөр Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд болж магадгүй. Хэн ч өнөөдөр гаднаас ирээд гуравдугаар нарийн бичгийн дарга болж магадгүй болчихлоо.

 

 

ТӨР ЗАСГИЙН ТОМООХОН ШИЙДВЭРҮҮДЭД ГАДНЫ НӨЛӨӨ БАЙСАН...

-Таны байн байн дурдаад байгаачлан дипломат албаны энэ зохион байгуулалтгүй, зах замбараагүй байдал хэзээнээс эхэлсэн юм бэ?

-Ардчилал бидэнд олон сайн зүйлийг авчирсан. Гадаад яаман дээр ардчиллын дугуйлан идэвхтэй явагддаг байхад оролцож явлаа. Тэр үед нэг намтай байж болохгүй, олон улсын жишгээр явъя гэхчлэн бид ярьдаг, үздэг байсан.

Гэвч, 1992 оноос хойш дипломат албаны нуралт, сүйрэл эхэлсэн. Энэ нь нам төрийн дээр эргэж сандайлж сууснаас болсон. Сандайлж суугаад зогсохгүй бүх төрийн нарийн бодлого, албан хаагчийн хувийн амьдрал, ор хөнжил рүү нь хүртэл ороод байна. Дипломат алба ингэж нурсан юм чинь бусад салбар ч ингэж нурсан гэдэгт эргэлздэггүй.   

Тэр үеэс хөлтэй, бэлтэй, дорой, боловсролгүй хүмүүс намд мөнгө төлөн дамжиж, засаг төрийн эрх мэдэлд хүрч эхэлсэн. Сүүлдээ МАН, АН, МАХН нь дээрээ үгсэж аваад, МАНАН гэдэг юм үүсгээд, “Чи Ерөнхийлөгчийн албыг найман жил хаш”, “Би тэдэн оны Ерөнхий сайд шүү” гэж улс орныг хэдэн жилээр нь, хуйвалдааны замаар хуваан захирч эхэлсэн. УИХ-ын 76 гишүүний 49 нь ЖДҮ-ийн зээл авсан ч гэж байх шиг. Ямар ч том дарга байсан, ямар нэгэн хэрэг төвөгт орооцолдсон байх жишээтэй. Ийм л болчихоод байна.        

-Гадаад харилцааны хүний хувьд сонирхож асууж байна. Манай төр засгийн томоохон шийдвэрүүдэд гаднаас хэр их нөлөөлдөг гэж хардаг вэ?

-Тийм хүсэл эрмэлзэл байгаа. Ямар ч том орон жижиг, буурай орнуудаа шулж, мөлжиж оршин тогтнодог. Яагаад ийм нөлөө байна гэж би баттай хэлж байна гэхээр байгаа гэдэг нь дэлхий нийтээр батлагдсан. Үндэстэн дамнасан том корпорациуд манай баячууд улстөрд орж ирдэг шиг жижиг орнуудад орж ирээд, баялгийг нь цөлмөхийн тулд өөрсөдтэйгээ адилхан эрх баригчдыг олж, сонгодог. Тэр хүндээ хээл хахууль өгнө.

Би баттай хэлж чадахгүй ч ийм зүйл Монголд байсан гэж боддог. Их, бага хувьчлал гэж бидний огт мэддэггүй зүйлийг гаднаас шууд тулгасан. Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гаднаас зөвлөхүүд авч, социализмд байгуулсан бүхнээ үнс нурам болгосон. Румын улсын 23 сая шилжих рубль буюу 23 сая ам.долларын өртөгтэй Мебель, картонын үйлдвэр бидний нүдэн дээр үгүй болсон. Арьс шир, гутал, оёдол, Ноосны үйлдвэрийн нэгдэл хаана байна? Социализмын үед монголчуудыг тэжээж байсан хүнсний үйлдвэрүүд хаана байна? Бүгд байхгүй болсон. Монголчуудыг  мөнгөгүй зовох хооронд хөрөнгө оруулагч нэртэй гадныхан орж ирээд Монголын байгалийн баялагт эзэн суусан. Энэ зөвхөн Монголд тохиолдсон зүйл биш, хуучин Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд байсан олон улсад тохиолдсон.

Оюутолгой гэж цээжний өвчин байна. Хэдэн ч улстөрч холбогдсон, хэдэн ч Ерөнхий сайдад хаус өгсөн энэ тэр гээд янз бүрийн юм дуулдаад байгаа биз дээ? 

Ерөнхий сайд асан С.Баярын “Жар хоног Жаран бутархай” номонд Н.Энхбаяр 2008 оны сонгуульд өрсөлдөхдөө орос мэргэжилтнүүд авчирч ажилласан. Тэр нөхөдтэй нь С.Баяр Хөвсгөлд очиж ажилласан тухай бичсэн байсан. Тэгэхэд нөгөө оросууд нь “Хөвсгөлд ялагдах юм байна” гэж хэлж байдаг. Энэ бол үнэхээр хууль бус үйлдэл. Үндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрх мэдлийг гартаа авах гэж байна шүү дээ. Энэ бол шууд цаазын ялтай.

Ингэж улс орон завхрахын хэрээр гадаад талдаа бас завхарсан. Гадаад бодлого бол дотоод бодлогын үргэлжлэл гэсэн байдаг. Дотоод бодлого завхарснаар манай гадаад талдаа завхарч, эцэс сүүлдээ дипломатууд янжуур тамхи, бүр хар тамхины хууль бус наймаанд орооцолддог боллоо. Монголын улсын нэр хүнд олон улсад унаж байна. Энэ бол маш харамсалтай бөгөөд эмгэнэлтэй хэрэг. Би Гадаад харилцааны яамандаа үнэхээр хайртай. Би салбартаа үнэнч ажилласан. Харамсдаг.

 

 

ХЭНИЙ ХАР ТАМХИЙГ ЗӨӨГӨӨД БАЙНА ВЭ? 

-Дипломатууд янжуур тамхи зөөсөн, цаашилбал хар тамхи зөөсөн хэргүүд шил дараалан гарлаа. Энэ нь цалин багатай байсантай холбоотой юу?

-Холбоотой. Гэхдээ цалин багадаа биш. Би Гадаад яамны Тамгын газрын дарга хийж байсан. Тэр үед ийм зүйл огт гардаггүй байсан. Энэ бол дипломат мэргэжил байхгүй болсны том гэрч юм. Мэргэжлийн дипломат хүн тамхины наймаа хийх нь бүү хэл, Венийн конвенцид заасны дагуу наймаа огт хийж болдоггүй мэргэжил. Гэтэл, Венийн конвенциэ ч уншаагүй хүмүүс дипломат албанд орж ирэнгүүтээ “Польшоос авсан тамхиа Германд зарчихвал маш их мөнгөтэй болох юм” гэж сэтгэж байна шүү дээ. Ёс суртахууны доройтолд орсны баталгаа нь энэ.

Би энэ тухай өөрийн бодлоо “Монголын ирээдүй сүйрлийн зүг” гэсэн гарчигтайгаар өөрийн фейсбүүкт оруулсан байгаа.  

ҮХНӨ гэж яриад байна. Монголын нийгэм муу байгаа нь ҮХ-ндаа байгаа юм биш, хүндээ л байгаа юм. Ямар ч сайн хууль байгаад үүнийг даган биелүүлдэггүй бол хөгжихгүй.

-Та яаманд ажиллаж байхдаа намчидтай хэр их үзэлцдэг байв?

-Зөндөө. 1992 оноос хойш 27 Засгийн газар солигдсон гэдэг бил үү. Тэр бүр Гадаад явдлын яамны сайд солигддог. 27 сайд ирэхдээ хоёр “юм” чирж ирсэн. Дор хаяж шүү. Дээр нь ихэнх улстөрчид өөрийн хүүхдүүдээ чихсэн байдаг. Гадаад яам дотооддоо 100, гадааддаа 200 албан хаагчтай гэж бодъё. Монгол улс 300 дипломатчтай гэж үзвэл сайд бүр нэг, хоёр хүн чирж ирсээр байгаад мэргэжлийн дипломатчид үгүй болсон. Гадаад яам юмаа мэддэг, боловсролтой, мэргэжлийн хүмүүсээр цангаж байна. Би ганцхан жишээ хэлье.

Одоо Германд хар тамхины хэргээр баригдаад байгаа жолооч С.Эрдэнэбаяр бол Ерөнхийлөгч асан П.Очирбатын хамаатан юм билээ. ГХЯ-нд барилгын туслах ажилтнаар анх ажилд орж байсан хүн шүү дээ. Маш зальтай хүн.

2010 онд намайг Оттавад Элчин сайд байхад ирлээ. Жолооч, аж ахуйн даргын албан тушаалтай ирж байгаа хүн шүү дээ. Тэгсэн “За, би 12-13 цагийн хооронд цайндаа ордог. Тэр үед ажиллахгүй шүү. Мөн ажил тарсны дараа ийш тийш явахгүй шүү. Сургуулийн хүүхэд хүргэхгүй шүү. Цас арилгахгүй. Навч цэцэг шүүрдэхгүй шүү” гэж Элчин сайдад болзол тавьж эхэлдэг юм.

Канадад Монгол улсын Ерөнхий сайд анх удаа айлчиллаа. Тэр айлчлалын үеэр алга болчихсон. Жолоочгүй Элчин сайд шившиг болно биз дээ. Гэтэл зочид буудлын цахилгаан шатанд ГХЯ-ны нэг даргын цүнхийг барьчихсан явж байдаг юм. Тэгэхээр нь би Ерөнхий сайд байсан С.Батболдод шууд хэлсэн, “Энэ ёстой болохгүй хүн ирсэн байна. Буцаахгүй бол болохгүй нь” гэсэн. Ингээд буцаах болтол “Ар гэрийн гачигдлаар намайг буцааж өгнө үү” гэсэн утгатай өргөдөл бариад ороод ирсэн. Маш зальтай. “Чи ёс суртахууны алдаа гаргаж, Элчин сайдтай хамтран ажиллаж чадахгүй болоод буцаж байгаа хүн шүү дээ” гэсэн чинь өргөдлөө үлдээгээд гарсан.  

Ёс суртахууны алдаа гаргаж буцсан хүн дипломат алба байтугай ямар ч төрийн байгууллагад ажиллах эрхгүй. Гэтэл очингуутаа Л.Болд сайдын жолооч болоод намайг буцаж ирэхэд Америкт томилогдоод явчихсан байдаг юм. Тавлаж байгаа юм шүү.

Яадаг хүн юм бол гээд судлаад үзтэл Л.Эрдэнэчулуун, Л.Болд, Д.Цогтбаатар гээд дан ГХ-ийн сайд, Тнбд дарга нарын жолооч хийсэн хүн байдаг юм. Тэгээд дэлхийн хамгийн хөгжилтэй Лондон, Вашингтон, Оттава, Бруссель, Истанбул улсуудад томилогддог.

-Эхлээд нэг чулуу зөөлгөөд, нээнтэгт оруулангуутаа тамхи, улмаар хар тамхи зөөлгөдөг гэсэн мэдээлэл байгаад байгаа?

-Тэрийг би мэдэхгүй. Харин гайхаад байх юм. Яагаад тэр олон Гадаад хэргийн сайд, Тнбд нар энэ хүнийг ингээд явуулаад байсан юм бол? Энэ бол миний мэдэж байгаа, надтай тохиолдсон ганцхан жишээ. 36 жил дипломат албанд ажиллахад таарсан ганц сонин жолооч. Гэтэл тэр хүн ингэж явсаар байгаад 70  кг хар тамхи зөөгөөд баригдлаа. Сэжигтэй байгаа биз? Хэний хар тамхийг зөөгөөд байна вэ гэж хардаж болмоор.  

-Залуу дипломачдад юу гэж сургадаг вэ. Гадаад харилцааны салбар ямар байгаасай гэж хүсэж байна?

-Хүн бүр залуу насыг туулсан. Залуучуудад юу хэлэх вэ. Дипломатч болохын тулд эхлээд боловсролтой байх ёстой. Тодорхой сэдвээр судалгаа хийж, сургууль, сургалтад нь суралц. Монгол улс дэлхийн бодлогыг тодорхойлдог улс биш ч гэсэн, хоёр хөрштэйгээ харилцах харилцааны бодлогыг нарийн гаргаад тавьдаг хүн байна уу, үгүй юу. Гадаадын хичнээн хил эзэмшлээ ч монгол хэлээ сурахгүй бол юу ч биш болно. Ийм зүг рүү яваарай.

Дипломат алба бол нэр хүндтэй, сайхан алба. Шударга байгаарай.

Манайхан намайг мэднэ. Би шударга ажилласан. Би үүгээрээ үнэхээр бахархдаг. Шударга байдлыг эрхэмлэдэг малчин өвөг дээдсээс авсан зан чанар минь юм.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.  

---